در این مقاله، ابتدا با بیماری تنفسی برونشیت آشنا خواهیم شد. سپس رویکرد گیاه درمانی آن را مطرح می‌کنیم و با چند مورد از گیاهان دارویی ضد برونشیت آشنا می‌شویم. با ما همراه باشید.
برونشیت چیست؟
برونشیت یک واژه‌ی عمومی است که به معنای التهاب درخت تنفسی (نای و نایژه‌ها) است.
انواع برونشیت
برونشیت می‌تواند حاد یا مزمن باشد.
برونشیت حاد، عفونی است و معمولا در فصل زمستان و به دنبال علائم عفونت تنفسی فوقانی رخ می‌دهد. علائم برونشیت حاد عبارت اند از:
- ضعف
- تب خفیف
- گلودرد
- لرز
- تنگی نفس
- احساس درد در پشت بدن
- درد عضلانی
برونشیت مزمن معمولا در بیماران بالای ۴۰ سال ایجاد می‌شود و در خانم‌ها نسبت به آقایان، شایع‌تر است. به طور کلی برونشیت مزمن، باعث کاهش تهویه هوا، افزایش کربن دی اکسید خون و کاهش اکسیژن خون می‌شود.
علائم برونشیت مزمن عبارت اند از:
- سرفه
- تولید خلط
- تنگی نفس در هنگام ورزش
- انسداد مجاری هوایی
امکان ایجاد عفونت تنفسی در برونشیت مزمن شایع است و باعث بدتر شدن وضعیت بیماری می‌شود.
درمان برونشیت
برای درمان برونشیت از داروهای زیر استفاده می‌شود:
- گشادکننده‌های برونش؛ برای کاهش انسداد مجاری هوایی
- اکسپکتورانت‌ها (خلط آورها)؛ برای کاهش ویسکوزیته (گرانروی) مخاط
- ضد سرفه‌ها؛ برای تسکین سرفه ناشی از برونشیت
- آنتی بیوتیک‌ها؛ برای مقابله با عفونت‌های باکتریایی که در خلط کلونیزه می‌شوند
- تب برها؛ برای کاهش تب
گیاهان دارویی ضد برونشیت
گیاهان دارویی ضد برونشیت شامل دو دسته هستند؛ اکسپکتورانت‌ها و ضد سرفه‌ها.
در ادامه با دسته‌ی اکسپکتورانت‌ها بیشتر آشنا خواهیم شد.
گیاهان دارویی ضد برونشیت : اکسپکتورانت‌ها (خلط آورها)
مخاط موجود در نای و نایژه‌ها، مجاری تنفسی را می‌پوشاند و باعث حفظ رطوبت، گرم شدن و تصفیه شدن هوای استنشاقی می‌شود. ولی در صورت التهاب یا تحریک مجاری تنفسی، ترشح مخاط تنفسی به صورت التهابی افزایش می‌یابد که مانع از جریان یافتن هوا و در نهایت سرفه می‌شود.
بنابراین مصرف اکسپکتورانت‌ها از این جهت مهم است که باعث کاهش ویسکوزیته مخاط می‌شود. این فرآیند باعث تسهیل دفع مخاط از طریق سرفه (ایجاد خلط) می‌شود.
اکسپکتورانت‌ها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
- اکسپکتورانت‌های رفلکسی
- اکسپکتورانت‌های مستقیم
در این مقاله به اکسپکتورانت‌های رفلکسی می‌پردازیم.
گیاهان دارویی ضد برونشیت : اکسپکتورانت‌های رفلکسی
این دسته شامل گیاهان حاوی ساپونین و گیاهان حاوی ترکیبات تهوع آور، ترش مزه یا تلخ مزه است. این اکسپکتورانت‌ها از طریق تماس با مخاط معده یا دوازدهه، به صورت رفلکسی باعث تحریک ترشح مخاط تنفسی می‌شوند.
ساپونین‌ها جذب گوارشی خوبی ندارند؛ بنابراین در صورتی که خوراکی مصرف شوند، اثرات سیستمیک بر جای نخواهند گذاشت. با این حال، ساپونین‌ها می‌تواند مخاط معده و روده‌ها را تحریک کنند. این تحریک، باعث فعال شدن یک مسیر رفلکسی می‌شود که باعث تحریک غدد موکوزی در نایژه‌ها (از طریق مسیرهای پاراسمپاتیک) می‌شود.
در ادامه با چند نمونه از گیاهان دارویی ضد برونشیت با مکانیزم اکسپکتورانت رفلکسی آشنا می‌شویم.
گندنای کوهی (فراسیون سفید)
این گیاه با نام علمی Marrubium vulgare، یک گیاه علفی به ارتفاع ۶۰-۳۰ سانتی متر است که در اروپا می‌روید.
بخش مورد استفاده‌ی دارویی این گیاه، برگ‌های خشک شده‌ی آن است.
ترکیبات این گیاه عبارت اند از:
- آلکالوئیدها
- فلاونوئیدها
- ترپنوئیدها؛ از جمله ماروبین
- اسانس و سایر ترکیبات
به نظر می‌رسد ماروبین نوعی ترکیب مصنوعی است که در فرآیند استخراج، از پری ماروبین ساخته می‌شود.
گیاه گندنای کوهی یا فراسیون سفید، دارای خواص خلط آور و ضد اسپاسم است.
ماده‌‌ی اصلی دارنده خاصیت اکسپکتورانت (خلط آور)، ماروبین است که مزه‌ای بسیار تلخ دارد.
موارد کاربرد این گیاه دارویی عبارت اند از:
- برونشیت حاد و مزمن
- سیاه سرفه
- التهاب یا تجمع خلط در برونش‌ها (نایژه‌ها)
- هم‌چنین برای درمان سوء هاضمه و بی اشتهایی کاربرد دارد
این گیاه می‌تواند به صورت چایی از خیساندن ۲-۱ گرم برگ خشک شده گیاه در ۲۰۰ میلی‌لیتر آب جوش مصرف شود. روزانه ۴-۲ فنجان از این دم کرده می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
این گیاه دارویی به صورت عصاره مایع نیز در دسترس است؛ به نسبت ۱:۱ در الکل %۲۰، به میزان ۴-۲ میلی‌لیتر و ۳ بار در روز مصرف می‌شود.
دوزهای بالای گیاه گندنای کوهی دارای خواص ملین است و هم‌چنین ممکن است باعث تغییر سیکل قاعدگی شود؛ بنابراین در طی دوران بارداری یا شیردهی نباید بیش از مقدار توصیه شده مصرف شود.
پُلیگالا سِنِگا
گیاه پُلیگالا سِنِگا (Polygala senega)، یک گیاه چندساله با ارتفاع ۳۰-۲۰ سانتی‌متر است که در آمریکای شمالی، کانادا و هم‌چنین ژاپن می‌روید.
بخش مورد استفاده‌ی دارویی این گیاه، ریشه‌ی خشک شده‌ی آن است.
این گیاه به دلیل داشتن متیل سالیسیلات، دارای بوی خاصی است.
ترکیبات این گیاه عبارت اند از:
- ساپونین‌های تری ترپنوئید؛ از جمله سنژین‌ها
- اسیدها؛ از جمله کافئیک اسید، فرولیک اسید، سالیسیلیک اسید و …
- چربی‌ها
- رزین
- استرول‌ها
این گیاه برای درمان برونشیت مزمن، آسم برونشیت و التهاب حلق کاربرد دارد.
مطالعات نشان داده‌اند که سنژین (ترکیب اصلی گیاه) که با نام پُلیگالیک اسید نیز شناخته می‌شود، محرک مخاط گوارشی است و به صورت رفلکسی باعث ترشح مخاط در برونشیول‌ها (نایژک‌ها) می‌شود. هم‌چنین سنژین می‌تواند به طور مستقیم، ویسکوزیته‌ی ترشحات غلیظ نایژه‌ها را کاهش دهد.
برای مصرف این گیاه، می‌توان ۰.۵ گرم از ریشه خشک شده‌ی آن را در یک فنجان آب (۱۵۰ میلی‌لیتر) جوشاند و پس از خنک شدن نوشید.
دوز روزانه‌ی این گیاه نباید از ۳ گرم تجاوز کند؛ زیرا عوارضی از جمله حالت تهوع، استفراغ و بدتر شدن التهاب گوارشی را به دنبال دارد.
از مصرف مقادیر بیش از حد گیاه پُلیگالا سِنِگا باید خودداری شود؛ زیرا حضور ساپونین‌های آزاد در مجرای روده، به طور گذرا باعث افزایش نفوذپذیری مخاط روده و در نتیجه، تسهیل ورود آنتی ژن‌ها به درون خون می‌شود. هم‌چنین مواجه طولانی مدت مخاط روده با ساپونین‌ها، ممکن است باعث مهار جذب مواد غذایی از روده شود.
عشقه (هدرا هلیکس)
گیاه عشقه با نام علمی Hedera helix، یک گیاه همیشه سبز و بالارونده است که در بخش‌های بزرگی از اروپا و آسیای شمالی و مرکزی می‌روید.
بخش مورد استفاده دارویی این گیاه، برگ خشک شده‌ی آن است.
ترکیبات موجود در برگ‌های این گیاه عبارت اند از:
- استرول‌ها
- ساپونین‌ها؛ از جمله هدرا ساپونین B و C
- استرهای کافئیک از ترکیبات کوئینیک اسید
- فلاونوئیدها؛ از جمله روتین
- آلکالوئیدها؛ از جمله اِمِتین
- پلی الکل‌ها؛ از جمله فالکارینول، فالکارینون و II- دهیدرو فالکارینول
عصاره عشقه در محیط آزمایشگاهی (in vitro) خاصیت اسپاسمولیتیک (از بین برنده اسپاسم) دارد و به نظر می‌رسد ترکیب آلفا-هِدِرین مسئول این فعالیت است.
عشقه نخستین گیاه حاوی ساپونین است که به طور گسترده به صورت فرآورده‌ی تک گیاهی مورد تجویز قرار گرفته است.
بر اساس مونوگراف کمیسیون E آلمان، فرآورده‌های عشقه معمولا به صورت خوراکی برای درمان علامتی سرفه، اختلالات التهابی دستگاه تنفسی فوقانی، درمان علامتی بیماری‌های التهابی مزمن برونش و بیماری برونشی حاد و خوش خیم کاربرد دارند.
عشقه می‌تواند به صورت چایی یا دم کرده مورد استفاده قرار گیرد؛ از طریق خیساندن ۶ گرم از برگ خشک شده‌ی گیاه در ۱ لیتر آب جوش به مدت ۱۰ دقیقه. این دم کرده به میزان ۱ فنجان و برای ۴-۳ بار در روز می‌تواند استفاده شود.
برگ‌ها و چوب گیاه عشقه به صورت عصاره (با اتانول %۳۰) نیز استفاده می‌شوند؛ دوز روزانه‌ی این عصاره باید معادل ۰.۸-۰.۳ گرم از ریشه خشک شده‌ی گیاه باشد.
مصرف مداوم فرآورده‌های عشقه می‌تواند باعث واکنش‌های آلرژیک و حالت تهوع شود. این اثرات جانبی عمدتا به دلیل ترکیب فالکارینول است.
شیرین بیان
ریشه گیاه شیرین بیان با نام علمی Glycyrrhiza glabra، حاوی حداقل %۴ گلیسیریزین (glycyrrhizin) است. گلیسیریزین در واقع نمک پتاسیم و کلسیم گلیسیریزیک اسید (یک ترکیب ترپنوئیدی) است.
گلیسیریزین موجود در ریشه شیرین بیان، در دسته‌ی ترکیبات ساپونینی طبقه بندی می‌شود و ساختار شیمیایی آن نیز مشابه ساپونین‌ها است. ولی همه‌ی ویژگی‌های بیولوژیکی و فارماکولوژیکی ساپونین‌ها را ندارد.
گلیسیریزین موجود در ریشه شیرین بیان به عنوان اکسپکتورانت و ضد سرفه کاربرد مهمی دارد؛ ولی مکانیزم آن ناشناخته است و نیاز به مطالعات بیشتری دارد.
مصرف گیاه شیرین بیان در دوزهای مناسب، بی خطر است. دوز درمانی روزانه‌ی این گیاه، ۱۵-۵ گرم از ریشه خشک شده‌ی آن است.
مصرف بیش از حد شیرین بیان باعث احتباس سدیم و افزایش فشار خون می‌شود.
عصاره‌های شیرین بیان به عنوان طعم دهنده در چای‌ها و شربت‌های ضد سرفه نیز به کار میروند.
ایپکاک
گیاه دارویی ایپکاک شامل دو گونه است:
- Cephaelis ipecacuanha (بومی برزیل)
- Cephaelis acuminate (بومی آمریکای مرکزی)
این گیاه، یک درختچه‌ی چند ساله و کوچک به ارتفاع ۴۰-۲۰ سانتی‌متر است.
بخش مورد استفاده‌ی دارویی گیاه، ریزوم و ریشه آن است.
ترکیبات این گیاه عبارت اند از:
- آلکالوئیدهای ایزوکینولین؛ از جمله اِمِتین و سِفِلین (میزان اِمِتین در Cephaelis acuminate بیشتر است)
- نشاسته
- گلیکوپروتئین آلرژنیک (حساسیت زا)
- گلیکوزیدهای ایزوکینولین؛ از جمله ipecoside
ایپکاک به صورت شربت و به عنوان قی آور برای درمان مسمومیت‌ها (به جز مسمومیت با اسیدها، بازها، ترکیبات تشنج زا و هیدروکربن‌های فرار) استفاده می‌شود.
برای تهیه این شربت‌ها، از پودر ریشه ایپکاک استفاده می‌شود که باید حاوی %۰.۱+۲ آلکالوئید باشد (برای این کار از روش‌های تیتراسیون استفاده می‌شود). هم‌چنین برای تهیه این شربت‌ها، می‌توان ۱۴ میلی‌لیتر عصاره مایع ایپکاک را با ۲۰ میلی‌لیتر گلیسیرین و ۵۰۰ میلی‌لیتر شربت ساده (simple syrup) مخلوط کرد.
دوز مصرفی این شربت در بزرگسالان، ۱۵ میلی‌لیتر همراه با آب ولرم است. پس از ۱۵ دقیقه، دوز دوم مصرف می‌شود.
مصرف این شربت باید به محض آن که مسمومیت تشخیص داده شد، صورت گیرد.
سایر ترکیبات موجود در گیاه ایپکاک، مثل تانن‌ها و آنتراکینون‌ها، اثرات تهوع آور این دارو را تعدیل می‌کنند.
با این حال، گیاه ایپکاک در مقادیر کمی در فرمولاسیون محصولات اکسپکتورانت تجاری وجود دارد. همان گونه که بالاتر ذکر شد، ترکیبات فعال موجود در اکسپکتورانت‌ها (مثل اسانس‌ها و ساپونین‌ها) پس از مصرف خوراکی، باعث تحریک مخاط گوارشی و تحریک ترشح مخاط از برونش‌ها می‌شود.
