شپش سر حشره‌ای است که از خون ناحیه پوست جمجمه تغذیه می‌کند. به آلودگی با شپش سر، پدیکولوس کپیتیس (pediculosis capitis) می‌گویند. شپش سر معمولاً کودکان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و معمولاً با انتقال مستقیم از موی سر یک فرد آلوده به روی موی سر فرد دیگر، او را آلوده می‌کند.
آلودگی سر با شپش سر نشان‌دهنده‌ی بهداشت فردی ضعیف یا محیط زندگی کثیف نمی‌باشد. شپش سر، بیماری باکتریایی و یا ویروسی انتقال نمی‌دهد.
داروهای بدون نیاز به نسخه برای درمان این بیماری در دسترس هستند. دنبال کردن دستورالعمل‌های درمان بیماری برای رهایی از شپش و تخم شپش بسیار اهمیت دارد.
تعدادی از داروهای خانگی و طبیعی وجود دارند که برای درمان آلودگی با شپش سر استفاده می‌شوند اما شواهد بالینی که نشان دهد اثرگذارند تقریباً وجود ندارد.
علائم آلودگی با شپش سر
ممکن است از آلودگی با شپش در آگاه نباشید. اما علائم و نشانه‌هایی برای آلودگی وجود دارد:
- خارش. خارش سر، گردن و گوش‌ها شایعترین علامت است. این علامت یک واکنش آلرژیک به بزاق شپش است. زمانی که یک نفر برای نخستین بار به این بیماری مبتلا می‌شود، خارش دو تا شش هفته بعد از آلودگی آغاز خواهد شد.
- شپش روی موهای سر. با این که شپش‌خا ریزند و به سختی می‌توان آنان را دید، اما ممکن است در آلودگی موی سر با شپش، خود شپش‌ها نیز مشاهده شوند که درعین کوچکی به سرعت حرکت کرده و از نور گریزانند.
- تخم شپش (نیت یا رِشک) بر روی ساقه مو. تخم شپش به ساقه مو متصل می‌شود. به علت کوچکی، تخم‌ها را به سختی می‌توان مشاهده کرد. این تخم‌ها بیشتر در اطراف گوش و خط موی گردنی دیده می‌شوند. به علت روشن‌تر بودن تخم‌های خالی و دورتر بودن از پوست سر، دیدن این تخم‌ها ساده‌تر است. با این حال، دیدن تخم شپش به معنای عفونت فعال با شپش نیست.
زمان مراجعه به پزشک
درصورتی که مشکوک هستید خودتان و یا فرزندتان دچار شپش سر شده‌اید، قبل از آغاز درمان به پزشک مراجعه کنید. مطالعات نشان داده‌اند کودکانی که به شپش سر فعال مبتلا نیستند را می‌توان با داروهای خانگی نیز درمان کرد.
مواردی که معمولاً با تخم شپش اشتباه می‌شوند شامل:
- تخم شپش خالی یا حاوی جنین مرده مربوط به آلودگی قبلی با شپش.
- شوره سر
- باقی‌مانده‌های محصولات بهداشتی
- بافت مرده پوست که به صورت دانه‌های تسبیح بر روی ساقه مو باقی مانده است
- گال (جَرَب) یا خاک
- حشره‌های کوچک دیگر
دلایل آلودگی با شپش سر
شپش سر یک حشره‌ی قهوه‌ای مایل به زرد یا خاکستری است که اندازه‌ای درحدود یک دانه‌ی توت‌فرنگی دارد. این حشره از خون فرق سر تغذیه می‌کند. شپش ماده نوعی مادهی چسبناک تولید می‌کند که هر تخم را به موها متصل می‌کند. هر تخم حدود سه شانزدهم اینچ (معادل ۴ میلیمتر) از ریشه مو فاصله دارد. این فاصله از ریشه مو شرایط مناسب برای رشد تخم مانند دمای مناسب را فراهم می‌آورد.
بیشتر بخوانید: شپش بدن
چرخه زندگی شپش سر
تخم شپش هشت یا نه روز بعد از دفع باز می‌شود. جانداری که از داخل تخم بیرون می‌آید نمف شپش نام دارد. نمف شپش بعد از ۹ تا ۱۲ روز بالغ شده و حشره بالغ ۳ الی ۴ هفته عمر خواهد داشت.
انتقال شپش سر
شپش‌ها می‌توانند با حالت خزیدن حرکت کنند اما نمی‌توانند بپرند و یا پرواز کنند. شایعترین انتقال شپش سر از یک انسان به انسان دیگر، با تماس مستقیم است. بنابراین، انتقال معمولاً در بین اعضای یک خانواده یا در بین کودکانی است که در مدرسه و یا هنگام بازی، تماس نزدیک دارند.
انتقال غیرمستقیم احتمال پایینی دارد اما شپش سر می‌تواند از طریق راه‌های دیگری نیز منتقل شود. مانند:
- کلاه و روسری
- برس و شانه
- لوازم شخصی مو
- هدفون
- بالش
- لوازم منزل
- حوله
انتقال غیرمستقیم همچنین ممکن است در لباس‌هایی که درکنار هم نگهداری می‌شوند نیز رخ دهد. برای مثال، کلاه و روسری که روی یک آویز نگهداری می‌شوند می‌توانند به عنوان انتقال دهنده‌ی شپش باشند.
حیوانات خانگی مانند سگ‌ها و گربه‌ها در گسترش شپش سر نقشی ندارند.
عوامل خطر
به علت این که شپش سر به طور عمده توسط تماس مستقیم سر به سر منتقل می‌شود، خطر انتقال در بین کودکانی که به مدرسه رفته و با دوستانشان بازی می‌کنند بالاتر است. در ایالات متحده آمریکا، بیشتر موارد آلودگی در کودکانی که در مهدکودک و مدارس متوسطه درس می‌خوانند می‌باشد.
عوارض
درصورتی که فرزندتان از خارش سر ناشی از آلودگی با شپش رنج می‌برد، ممکن است با خاراندن پوست سر باعث شکستن پوست سر و ایجاد عفونت شود.
پیشگیری
جلوگیری از انتشار شپش سر در بین کودکانی که در مراکز مراقبت کودکان و مدارس هستند کار دشواری است چرا که در بین افراد تماس بسیار نزدیک وجود دارد (مثلاً بافتن موی دو دختر بچه که در کنار هم نشسته‌اند به هم، می‌تواند شپش را منتقل کند). و احتمال انتقال غیرمستقیم از وسایل شخصی پایین است.
با این حال، تشویق کودکان به قرار دادن لباس‌های خود بر روی آویز لباس جدا از سایر کودکان و قرض ندادن شانه، برس، کلاه و روسری به هم کارگشا خواهد بود. شایات ذکر است که در زمان دوچرخه سواری و سایر ورزش‌هایی که استفاده از کلاه الزامی است، اجتناب از قرض دادن کلاه لازم نیست.
تشخیص
طبق دستورالعمل‌های آکادمی پزشکان اطفال آمریکا، استاندارد طلایی برای تشخیص آلودگی به شپش سر فعال، شناسایی یک شپش بالغ یا نمف (مرحله‌ی نابالغ حشره) آن است.
این دستورالعمل‌ها، معاینه‌ی موهای مرطوب شده با نرم‌کننده‌هایی استاندارد را توصیه می‌کنند. پزشک موهای فرزندتان را با استفاده از شانه‌ای با دندانه‌های ظریف (شانه‌ی تخم شپش) به دقت از محل رویش مو تا انتهای تار مو شانه خواهد کرد. درصورتی که هیچ شپش زنده‌ای یافت نشود، در قرار ملاقات دوم نیز وی این آزمایش را مجدداً به طور کامل تکرار خواهد کرد.
شناسایی تخم شپش
پزشک دنبال تخم شپش در لابلای موهای کودک نیز خواهد گشت. برای یافت تخشم شپش، وی ممکن است از نوعی لامپ مخصوص که لامپ وود (Wood’s light) نام دارد نیز استفاده کند که در این صورت تخم‌ها در زیر نور لامپ به رنگ آبی دیده خواهند شد. اما شناسایی تخم شپش به معنی تایید تشخیص یک آلودگی فعال نیست.
یک تخم شپش برای تبدیل شدن به حشره باید نزدیک به ریشه‌ی مو و پوست سر باشد. تخم‌هایی که از پوست سر بیش از اینچ (۶ میلیمتر) فاصله دارند احتمالاً مرده و یا خالی هستند. درصورتی که به تخم‌ها شک داشتیم، باید آنان را در زیر میکروسکوپ بررسی کنیم تا مشخص شود نشانی از علائم حیات در آن وجود دارد یا نه، چراکه وجود علائم حیات دلیلی بر آلودگی فعال احتمالی می‌باشد.
اگر هیچ تخم زنده‌ای پیدا نکردیم، ممکن است به این علت باشد که این تخم‌ها از یک آلودگی قبلی به شپش سر بازمانده‌اند و دلیلی بر آلودگی فعال در حال حاضر نیست.
درمان شپش سر
ممکن است پزشکتان داروهایی برای از بین بردن شپش و تخم‌هایش یکسری دارو تجویز کند که بدون نیاز به نسخه پزشک نیز می‌تواند آنان را تهیه کنید. این داروها، نمی‌تواند تخم‌هایی که به تازگی گذاشته شده‌اند را از بین ببرد. بنابراین، زمان مناسب برای انجام مرحله دوم درمان کشتن شپش‌هایی است که از تخم خارج شده‌اند و در مرحله‌ی نمف هستند و هنوز بالغ نشده‌اند.
برخی مطالعات نشان می‌دهند که بهترین زمان برای مرحله‌ی دوم درمان، انجام آن ۹ روز پس از درمان اولیه است اما با این وجود برنامه‌های دیگری نیز برای درمان وجود دارند. برای برنامه زمانی پشنهادی درمان، از پزشک خود بخواهید دستورالعمل‌های کتبی را انجام دهد.
درمان شپش سر با سرکه و داروهای بدون نسخه
این گونه داروهای شپش سر مبتی بر پایرترین (pyrethrin) هستند که نوعی مادهی شیمیایی است که از گل داوودی استخراج می‌شود و برای شپش سمی است. قبل از استفاده از هرکدام از این درمان‌ها، موهای فرزند خود را با استفاده از شامپوهایی که فاقد نرم کننده هستند بشویید. درمان شپش سر با سرکه می‌تواند ثمربخش باشد؛ چراکه این کار موجب حل شدن موادی خواهد شد که در چسبیدن تخم شپش به موی سر نقش دارند. مطابق دستورالعمل‌هایی که روی بسته ذکر شده‌اند دارو را استفاده کنید و موهای کودک را در با آب ولرم بشویید.
این داروها شامل موارد زیر هستند:
- پرمترین (Permethrin): پرمترین (Nix) یک داروی سنتتیک از پایرترین (pyrethrin) است. عوارض جانبی آن می‌تواند شامل سرخی و خارش پوست سر باشد.
- پایرترین با مواد افزودنی: در این مورد نیز پایرترین با ترکیبات شیمیایی دیگری ترکیب شده است که سمیت آن را افزایش می‌دهند. عوارض جانبی آن ممکن است شامل خارش و سرخی پوست سر باشد. درصورتی که شخص به گل داوودی یا گیاه آمبروسیا (ragweed) حساسیت دارد، باید از مصرف پایرترین اجتناب شود.
داروهای تجویزی
در برخی مناطق جغرافیایی، شپش به داروهایی که بدون نسخه نیز در دسترس هستند مقاومت پیدا کرده است. همچنین به علت احتمال مصرف نادرست مانند عدم تکرار درمان در زمان مناسب، ممکن است استفاده از این داروها شکست بخورد و موئر واقع نشود.
درصورتی که با وجود مصرف صحیح این دسته از داروها در درمان شکست خوردیم، ممکن است پزشکتان یکسری دارو تجویز کند. شامل:
- بنزیل الکل (Benzyl alcohol) یا Ulesfia: این دارو به خودی خود برای شپش سمی نیست اما با محروم کردن آنان از اکسیژن باعث مرگشان می‌شود. عوارض جانبی آن می‌تواند شامل سرخی و خارش پوست سر باشد. استفاده از بنزیل الکل برای گندزدایی از تجهیزات پزشکی، در کودکان تازه متولد شده می‌تواند تشنج و واکنش‌های شدید دیگر ایجاد کند. برای همین نیز درمان شپش سر با استفاده از بنزیل الکل در کودکان کمتر از ۶ ماه تایید شده نیست.
- ایورمکتین (Ivermectin) یا Sklice: ایورمکتین برای استفاده در کودکان ۶ ماهه و بزرگتر نیز تایید شده می‌باشد. این دارو را می‌تواند ابتدا بر موهای خشک مالید و پس از ۱۰ دقیقه با آب شست.
- اسپینوساد (Spinosad) یا Natroba: اسپینوساد نیز برای درمان کودکان ۶ ماهه و بزگتر تایید شده می‌باشد. این دارو را نیز ابتدا بر روی موهای خشک بمالید و پس از ۱۰ دقیقه با آب ولرم شست و شو دهید. این دارو، شپش و تخم آن را ازبین می‌برد و به‌طور معمول نیاز به تکرار درمان ندارد.
- مالاتیون (Malathion) یا Ovide: مالاتیون برای درمان افراد ۶ ساله و بزگتر تایید شده است. شخص باید این دارورا به صورت شامپو بر روی موهای خود بمالد و اجازه دهد تا به صورت طبیعی خشک شود و بعد از ۸ تا ۱۲ ساعت، موهای خود را شست و شو دهد. دارو محتوی مقدار زیادی الکل است و نمی‌توان همزمان با سشوار استفاده کرد؛ همچنین باید از قرار گرفتن دارو (در داخل بسته و یا روی موهای خود) در معرض شعله بپرهیزید.
- لیندان (Lindane): این دارو به صورت شامپو بوده و خطر ایجاد عوارض جانبی شدید شامل تشنج را دارد و فقط در صورتی استفاده می‌شود که درمان‌های دیگر شکست خورده باشند. این دارو توسط آکادمی پزشکان اطفال آمریکا برای مصرف در کودکان توصیه نشده است. سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) نیز درباره‌ی استفاده از آن در افرادی که وزنشان کمتر از ۱۱۰ پوند (معادل ۵۰ کیلوگرم) است، باردار یا شیرده هستند، سابقه تشنج دارند و یا به HIV آلوده شده‌اند، هشدار می‌دهد.
درمان خانگی شپش سر
اگر ترجیح می‌دهید برای آلودگی به شپش سر از دارو استفاده نکنید، ممکن است یک درمان خانگی به عنوان جایگزین آن درنظر داشته باشید. درباره‌ی اثربخشی این روش‌ها، شواهد بالینی وجود ندارد و یا شواهد بالینی کمی وجود دارد.
شانه کردن موهای خیس
شانه کردن موها توسط یک شانه با دندانه‌های ریز ممکن است شپش و تعدادی از تخم‌ها را از بین ببرد. نتایج تحقیقات راجع به اثربخشی این روش غیردقیق هستند.
موها باید مرطوب باشند و شما باید از موادی مانند نرم‌کننده استفاده کنید که موها را لیز کنند. موهای کل سر را از سطح پوست سر تا انتهای تارهای مو، حداقل دو بار در هر بار شانه‌کردن باید شانه کنید. این روند را باید تا چند هفته هر ۳ تا ۴ روز یک‌بار تکرار کنید و بعد از این که هیچ شپشی در موها یافت نشد، حداقل باید دو هفته نیز این عمل ادامه یابد.
درمان شپش سر با روغن
مطالعات بالینی محدودی نشان داده‌اند که برخی روغن‌های طبیعی گیاهی ممکن است بر شپش و تخم شپش اثر سمی داشته باشد. این محصولات عبارتند از:
- روغن درخت چای
- روغن انیسون (Anise)[رازیانه]
- روغن یلانگ یلانگ
- نرولیدول (ترکیبی شیمیایی که در روغن‌های گیاهی بسیاری یافت می‌شود)
نیازی نیست که این محصولات استانداردهای ایمنی، کارایی و ساخت داروهای موردتایید FDA را دریافت کنند.
عوامل خفگی
تعدادی از محصولات خانگی برای درمان آلودگی به شپش استفاده می‌شوند. استدلال درباره آنان نیز به این صورت است که این مواد شپش و تخم‌ها را از رسیدن هوا محروم می‌کنند. در این روش که پس از اجرا در طول شب نیز ادامه دارد، محصولات را بر روی موها استفاده می‌شوند و سپس با نوعی کلاه موها را می‌پوشانند. محصولاتی که در این روش استفاده می‌شوند عبارتند از:
- مایونز
- روغن زیتون
- کره
- ژله نفتی
یک مطالعه‌ی آزمایشگاهی نشان داد که از بین این ترکیبات فقط ژله‌ی نفتی بود که در کشتن تعداد قابل توجهی از شپش‌ها موئر عمل کرد. شواهد بالینی کمی درمورد اثرگذاری این نوع از روش‌های درمانی وجود دارد و مشخص نیست که اثرات گزارش شده مربوط به محصولات مصرفی است و یا شست و شوی مکرر و شانه زدن که برای از بین بردن محصولات روغنی از مو انجام می‌شوند.
کم آبی
گزینه دیگر درمان، استفاده از دستگاهی است که با هوای داغ، شپش سر و تخم‌هایش را می‌کشد. استفاده از این دستگاه نیازمند آموزش‌های ویژه‌ای است به طوری که تنها در مراکز درمانی تخصصی موجود می‌باشد.
این دستگاه هوایی تولید می‌کند که از هوای تولید شده توسط غالب سشوارها خنک‌تر اما با سرعت بسیار بالاتر است و با خشک کردن آب بدن شپش آن‌ها را می‌کشد. برای انجام این کار نمی‌توان از یک سشوار معمولی استفاده کرد چرا که ممکن است پوست سر را بسوزاند.
اجتناب از محصولات خطرناک
محصولات مشتعل شونده‌ای مانند نفت سفید یا بنزین را نباید به هیچ عنوان برای کشتن شپش یا ازبین بردن تخم‌ها استفاده کرد.
نظافت خانگی
اگر شپش یک روز از پوست سر تغذیه نکند، معمولاً زنده نمی‌ماند. همچنین درصورتی که تخم‌های شپش در محیطی با دمایی غیر از دما بدن انسان باشند زنده نخواهند ماند. لذا شانس زنده ماندن شپش بر روی وسایل خانگی بسیار اندک است.
برای احتیاط بهتر است وسایلی که شخص در دو روز اخیر استفاده کرده است را تمییز کنید. توصیه‌های نظافت عبارتند از:
- شستن وسایل در آب گرم: ملافه‌ها، محصولات حیوانی و لباس‌ها را در آب و صابونی که حداقل ۱۳۰ درجه فارنهایت (۵۴.۴ درجه سانتی‌گراد) دما داشته باشد و پس از شستن نیز با حرارت بالا خشکشان کنید.
- وسایل مراقبت از مو را تمیز کنید: شانه‌ها، برس‌ها و اکسسوری‌های مخصوص مو را در آب و صابون داغ بشویید.
- وسایل را در کیسه‌های پلاستیکی بسته بندی کنید: وسایلی که نمی‌توان با آب شست را در یک کیسه‌ی پلاستیکی گذاشته و در آن را محکم بسته و تا دو هفته به همین شکل نگهداری کنید.
- جارو کشیدن خانه: کف خانه و رومبلی‌ها را به خوبی با جارو تمیز کنید.
برای درمان شپش سر چه زمان به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر گمان می‌کنید فرزندتان دارای شپش سر است به پزشک خانواده یا یک پزشک کودکان مراجعه کنید. بهترین روش برای این که مشخص کنید آیا فرزندتان آلودگی فعال شپش دارد یا نه، شناسایی یک نمف و یا شپش بالغ بر روی موهای او است. برای تایید تشخیص آلودگی به شپش سر، پزشک موهای سر کودکتان را با دقت بررسی می‌کند و درصورت نیاز، موارد مشکوک را در زیر میکروسکوپ بررسی می‌کند.
