سمپاتیک و پاراسمپاتیک به زبان ساده: نقش، جایگاه و اعصاب

اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک (دستگاه عصبی خودمختار) به عملکرد بخش‌های خاصی از بدن از جمله فشار خون و میزان تنفس نظم می‌دهد. این سیستم بطور خودکار کار می‌کند، یعنی بدون این که شخص بطور خودآگاه نقشی درآنها داشته باشد.

اختلال در سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک می‌تواند بر کار هر قسمت از بدن تاثیر بگذارد. اختلال در این سیستم می‌تواند برگشت‌پذیر یا قابل پیشرفت باشد.

آناتومی سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک

سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک بخشی از سیستم عصبی‌ست که در کارکرد قسمت‌های داخلی بدن همچون اندام‌ها، رگ‌های خونی، معده،روده، کبد، کلیه‌ها، مثانه، اندام‌های تناسلی، شش‌ها، مردمک چشم، قلب و غدد عرق، بزاق و گوارشی اثر دارد.

سیستم عصبی خودمختار دو بخش اصلی دارد:

• اعصاب سمپاتیک
• اعصاب پاراسمپاتیک

بعد از این که سیستم عصبی خودمختار اطلاعاتی از وضعیت خارجی و داخلی بدن دریافت کرد، با تحریک قسمت‌های مختلف پاسخ می‌دهد، معمولاً این پاسخ از طریق اعصاب سمپاتیک ارسال میشود، یا گاها از طریق اعصاب پاراسمپاتیک آنها را مهار می‌کند.

سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک دو مسیر عصبی دارد. یکی در ساقه مغز یا نخاع قرار گرفته است. این قسمت بوسیله رشته‌های عصبی با سایر سلول‌ها ارتباط دارد که در بین یک دسته عصبی بنام گانگلیون دستگاه عصبی خودمختار قرار گرفته است. رشته‌های عصبی  از این گانگلیون‌ها با اندام‌های داخلی ارتباط پیدا می‌کنند. بیشتر گانگلیون‌های مربوط به اعصاب سمپاتیک در دو طرف نخاع قرار گرفته‌اند. اما گانگلیون‌های مرتبط با پاراسمپاتیک در نزدیک یا داخل اندام مربوطه قرار گرفته‌اند.

عملکرد سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک

سیستم عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک در کنترل موارد زیر نقش دارد:

• فشار خون
• ضربان قلب
• شدت تنفس
• دمای بدن
• گوارش
• متابولیسم (در نتیجه بر وزن تاثیر دارد)
• توازن بین آب و الکترولیت (همچون سدیم و کلسیم)
• تولید مایعات بدن(بزاق، عرق و اشک)
• ادرار سازی
• خروج مدفوع
• عکس‌العمل جنسی

بسیاری از اندام‌های بدن توسط اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک کنترل میشوند. گاهی این دو عصب دو اثر کاملا متفاوت بر یک اندام یکسان می‌گذارند. برای مثال اعصاب سمپاتیک فشار خون را افزایش میدهد در حالی که اعصاب پاراسمپاتیک آنرا کاهش میدهند. به طور کلی میتوان گفت این دو قسمت با هم کار میکنند تا بدن بتواند در موقعیت‌های متفاوت پاسخ مناسب ایجاد کند.

بطور کلی کار اعصاب سمپاتیک این است:

• بدن را برای حال استرس‌آور یا اورژانسی آماده کند

به همین سبب اعصاب سمپاتیک پمپاژ خون را به قلب افزایش میدهد و کیسه‌های هوایی را برای راحت‌تر کردن تنفس گشاد میکند.آن باعث میشود بدن انرژی ذخیره شده را آزاد کند.این اعصاب همچنین باعث میشوند کف دست عرق کند،مثانه‌ها منبسط شوند، آن عملکرد قسمتهایی از بدن را که برای مواقع ضروری کاربرد ندارند را کند میکند.

وبطور کلی کار اعصاب پاراسمپاتیک این است:

• عملکرد بدن را طی موقعیت‌های معمولی کنترل میکند.

معمولا وظیفه اعصاب پاراسمپاتیک محافظت و ترمیم اندام‌هاست.آن ضربان قلب را کاهش داده و فشارخون را کم میکند.به دستگاه گوارش کمک میکند غذا را هضم کرده و مواد زائد آن را خارج کند.انرژی بدست آمده از هضم موادغذایی برای ساخت بافت‌های آسیب‌دیده مورد استفاده قرار میگیرد.

هردو اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک در تنظیم فعالیت‌های جنسی نقش دارند، چرا که هردویشان بخشی از سیستم عصبی هستند که اعمال بد را کنترل میکنند.

تقسیمات سیستم عصبی خودمختار

دو نوع ماده شیمیایی (انتقال‌دهنده‌های عصبی) برای ارتباط بین اعضای سیستم عصبی خودمختار به کار برده میشود:

• استیل‌کولین
• نوراپی‌نفرین

رشته‌های عصبی که استیل‌کولین ترشح می‌کنند بنام رشته‌های کولینرژیک خوانده می‌شوند. رشته‌های عصبی که نوراپی‌نفرین ترشح می‌کنند، رشته‌های آدرنرژیک نام دارند. به طور کلی استیل‌کولین اثرات پاراسمپاتیکی (مهارکننده) و نوراپی‌نفرین خاصیت سمپاتیکی (تحریک‌کننده) دارد.

اگرچه استیل‌کولین گاهی خاصیت سمپاتیکی دارد، برای مثال گاهی باعث تحریک عرق کردن میشود.

علل ایجاد اختلال در سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک

اختلال در سیستم عصبی خودمختار ممکن است در اثر آسیب به اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک یا بخش‌هایی از مغزکه به کنترل روند بدن کمک میکند یا بدون دلیل خاصی بوجود آید.

مشکلات رایجی که موجب احتلال در اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک میشوند:

• دیابت (شایع‌ترین علت)
• اختلالات اعصاب محیطی
• افزایش سن
• بیماری پارکینسون

دلایل دیگری که کمتر رایج‌اند:

• اختلال مسیرهای اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک
• خشک شدن سیستم‌های چندگانه
• ازکارافتادن سیستم عصبی خودمختار
• اختلال در نخاع
• برخی داروهای خاص
• اختلال در پیوستگاه عصب و عضله (محل اتصال اعصاب ماهیچه‌ها)
• برخی ویروس‌های کشنده
• آسیب اعصاب گردن، که ممکن است در اثر جراحی به وجود آید

دستگاه عصبی محیطی چیست؟

دستگاه عصبی محیطی چیست و چه نقشی در بدن دارد؟ اول از همه مهم است بدانید که دستگاه عصبی به دو بخش تقسیم می‌شود: دستگاه عصبی مرکزی و دستگاه عصبی محیطی. دستگاه عصبی مرکزی شامل مغز و نخاع می‌باشد، در حالی که دستگاه عصبی محیطی شامل تمامی اعصاب منشعب شده از مغز و نخاع است که به سایر قسمت‌های بدن مانند عضلات و اندام‌ها گسترش می‌یابد. هر بخش از دستگاه عصبی محیطی نقش حیاتی در نحوه ارتباط اطلاعات در سراسر بدن دارد.

دستگاه عصبی محیطی (PNS) بخشی از دستگاه عصبی می‌باشد که شامل تمامی اعصابی است که خارج از دستگاه عصبی مرکزی (CNS) قرار دارد. نقش اصلی PNS ایجاد ارتباط بین CNS با ارگان‌ها، اندام‌ها و پوست می‌باشد. این اعصاب از دستگاه عصبی مرکزی تا دورترین نواحی بدن گسترش می‌یابد. دستگاه عصبی محیطی به مغز و نخاع اجازه می‌دهد تا اطلاعات را از سایر قسمت‌های بدن دریافت و به آن‌ها ارسال کنند، که این نیز به ما اجازه می‌دهد تا به محرک‌های محیط اطرافمان واکنش نشان دهیم.

اعصابی که دستگاه عصبی محیطی را تشکیل می‌دهد، درواقع آکسون‌ها یا دسته‌ای از آکسون‌های سلول‌های نورونی می‌باشد. در برخی موارد، این اعصاب بسیار کوچک‌اند، اما برخی دسته‌های عصبی بسیار بزرگ‌اند که می‌توانند به راحتی توسط چشم انسان دیده شوند.

خود دستگاه عصبی محیطی به دو بخش تقسیم می‌شود:

• دستگاه عصبی سوماتیک
• دستگاه عصبی اتونوم

هر کدام از این بخش‌ها نقش مهمی در نحوه عملکرد دستگاه عصبی محیطی دارند.

دستگاه عصبی پیکری یا سوماتیک

دستگاه عصبی سوماتیک بخشی از دستگاه عصبی محیطی می‌باشد که مسئول حمل اطلاعات حسی و حرکتی به دستگاه عصبی مرکزی و از آن است. کلمه سوماتیک از واژه یونانی “soma” به معنی “جسم” گرفته شده است. دستگاه سوماتیک مسئول انتقال اطلاعات حسی برای حرکات ارادی می‌باشد. این دستگاه شامل دو نوع اصلی از نورون‌ها است:

1. نورون‌های حسی یا نورون‌های آوران که اطلاعات را از اعصاب به دستگاه عصبی مرکزی حمل می‌کنند. این نورون‌های حسی هستند که به اجازه می‌دهند تا اطلاعات حسی را دریافت و به مغز و نخاع ارسال کنیم.
2. نورون‌های حرکتی یا نورون‌های وابران که اطلاعات را از مغز و نخاع به فیبرهای عضلانی در سراسر بدن می‌فرستند. این نورون‌های حرکتی به ما اجازه می‌دهند در پاسخ به محرک‌های محیطی حرکات فیزیکی انجام دهیم.

دستگاه عصبی اتونوم

دستگاه عصبی اتونوم بخشی از دستگاه عصبی محیطی می‌باشد که مسئول تنظیم عملکردهای غیرارادی بدن از جمله جریان خون، ضربان قلب، گوارش و تنفس است. به عبارت دیگر، دستگاه عصبی اتونوم عملکردهایی از بدن را که معمولا تحت کنترل ارادی نیستند را کنترل می‌کند. این دستگاه اجازه می‌دهد تا این عملکردها بدون نیاز به تفکر آگاهانه نسبت به انجام آن‌ها، اتفاق بیافتند. این دستگاه به دو شاخه تقسیم می‌شود:

1. دستگاه سمپاتیک که پاسخ‌های گریز یا نبرد را تنظیم می‌کند. این دستگاه بدن را برای صرف انرژی و مقابله با تهدیدهای بالقوه محیط آماده می‌کند. هنگامی‌که انجام عملی نیاز باشد، دستگاه سمپاتیک با افزایش ضربان قلب، افزایش میزان تنفس، افزایش جریان خون به عضلات، فعال کردن ترشح عرق و اتساع مردمک چشم واکنش نشان می‌دهد. این به بدن اجازه می‌دهد تا در موقعیت‌هایی که نیاز به اقدام فوری وجود دارد، سریع پاسخ دهد. در برخی موارد، ما باید بایستیم و با تهدید مقابله کنیم، در حالی که در برخی موارد ممکن است از خطر فرار کنیم.
2. دستگاه پاراسمپاتیک که به حفظ عملکرد طبیعی بدن و تدابیر فیزیکی کمک می‌کند. هنگامی که تهدید برطرف شد، این دستگاه ضربان قلب، تنفس و جریان خون به عضلات را کاهش داده و مردمک چشم را منقبض می‌کند. دستگاه پاراسمپاتیک اجازه می‎دهد بدن را به حالت استراحت طبیعی برگردانیم.