همان طور که پیش تر گفتیم، مصرف داروهای گیاهی عاری از خطر نیست؛ ولی در این مقاله سعی داریم بدانیم مصرف داروهای گیاهی چه تاثیری بر روی گروه‌های پرخطر جامعه دارد؟ در ادامه، با شرایط مصرف داروهای گیاهی در افراد خاص از جمله خانم‌های حامله، خانم‌های شیرده، کودکان و افراد سالخورده آشنا خواهیم شد.
استفاده از داروهای گیاهی در خانم‌های حامله و شیرده، به مراقبت‌های ویژه نیاز دارد. هم‌چنین بیمارانی با سنین خیلی پایین یا خیلی بالا و بیماران مبتلا به نارسایی کبدی و کلیوی باید احتیاط‌های لازم را در مصرف این گونه داروها اعمال کنند.
مصرف داروهای گیاهی برای خانم‌های حامله
از دهه‌ی ۱۹۶۰ به دنبال عواقب تراتوژنیک (آسیب رسان به جنین) ناشی از مصرف تالیدومید در خانم‌های باردار، به طور کلی استفاده از داروهای گیاهی و صناعی در دوره‌ی اول بارداری منع شده است. متاسفانه در عمل، این توصیه گاهی اوقات نمی‌تواند مانع از جهش زایی و آسیب به جنین شود؛ زیرا افراد معمولا ۶-۵ هفته پس از لقاح متوجه بارداری می‌شوند و ممکن است طی این مدت، گاهی در معرض ماده‌ای موتاژن (جهش زا) یا تراتوژن قرار گرفته باشند.
به طور کلی ثابت شده است که اثرات سمی داروها در طی فرآیند تمایز سلولی بیشتر می‌شود. بنابراین در صورتی که دارو در طی دوران بلاستوژنز (از لحظه‌ی لقاح تا ۱۴ امین روز بارداری) و امبریوژنز (از هفته دوم تا پایان ماه سوم بارداری) مصرف شود، خطر آن از همه بیشتر است. در حالت اول (بلاستوژنز) امکان مرگ جنین و در حالت دوم (امبریوژنز) امکان ایجاد ناهنجاری در اندام‌های جنین وجود دارد.
اثرات تراتوژنیک احتمالی داروهای تجویزه شده در سه ماهه‌ی نخست بارداری بر همه شناخته شده است؛ ولی فقط عده‌ی کمی از افراد از خطرات بالقوه‌ی این داروها در کل دوران جنینی آگاه هستند.
اگر مادر دارویی را دریافت کند، ممکن است غلظتی از آن که به بدن جنین می‌رسد به قدری زیاد باشد که بتواند اثر سمی تولید کند. به علاوه، مصرف داروها ممکن است مادر را معرض خطر سقط جنین یا خونریزی در طی زایمان قرار دهد (این خطر در طی مصرف طولانی مدت سالیسیلات‌ها وجود دارد).
گاهی اوقات مادر ناگزیر به دریافت دارو در دوران بارداری است؛ از جمله مواردی که ابتلا به دیابت، صرع، بیماری قلبی، فشار خون بالا، عفونت یا خطر سقط جنین وجود دارد. در این موارد، بدیهی است که مصرف آن دسته از داروها که تاثیرگذار بر جنین هستند، باید منع شود. داروهای گیاهی و به ویژه داروهای موثر بر حرکات رحم نیز از این قائده مستثنی نیستند.
مصرف داروهای گیاهی برای خانم‌های شیرده
بدون شک شیر مادر، مناسبت‌ترین ماده‌ی غذایی در نخستین ماه‌های زندگی برای کودک است. میزان کربوهیدرات‌ها، نمک‌های معدنی، چربی‌ها و پروتئین‌ها در شیر مادر ایده آل است. هم‌چنین شیر مادر حاوی آنتی بادی‌هایی است که می‌تواند نوزاد را در برابر میکروارگانیسم‌ها و عفونت‌ها محافظت کند.
به همین دلیل ،گاهی اوقات در مواردی که ترشح شیر مادر کافی نباشد، از مواد تحریک کننده‌ی ترشح شیر استفاده می‌شود؛ حتی اگر در بی خطر بودن آن‌ها شک و تردید وجود داشته باشد!
مواد شیمیایی و غذایی می‌تواند از شیر مادر به نوزاد منتقل شود و برای او عوارضی ایجاد کند؛ از جمله بروز حساسیت در نوزاد به صورت راش پوستی، اسهال (ناشی از مصرف آلوئه ورا) یا خواب آلودگی (ناشی از مصرف مسکن‌ها یا مواد مخدر برای کنترل درد).
بنابراین همیشه باید به مادران شیرده توصیه شود که از مصرف داروها از جمله داروهای گیاهی ملین، زانتین‌ها (مثل کافئین)، ترانکیلایزرها (دسته‌ای از داروهای آرام بخش)، داروهای ضد بارداری و ضد انعقاد خودداری کنند یا مقادیر آن‌ها را کاهش دهند.
مصرف داروهای گیاهی برای کودکان
کودکان نسبت به بزرگسالان به اثرات سمی داروها مستعدتر هستند؛ زیرا هنوز به بلوغ نرسیده‌اند. برخی داروها می‌توانند اثرات معکوسی روی رشد طبیعی کودکان بگذارند.
نوزادان تازه متولد شده بیشتر مستعد سمیت‌های دارویی، به ویژه سمیت کبدی و کلیوی هستند؛ زیرا:
- در نوزادان سیستم آنزیمی میکروزومال و غیرمیکروزومال که باعث سم زدایی داروها می‌شود، هنوز عملکرد کامل ندارد.
- سد خونی-مغزی آن‌ها به خوبی رشد نکرده است.
- سیستم دفعی آن‌ها (به ویژه کلیه‌ها) نابالغ است.
بنابراین مصرف داروهای گیاهی در این گروه سنی باید به دقت مورد ارزیابی قرار گیرد.
مصرف داروهای گیاهی برای افراد سالخورده
تخمین زده می‌شود که اثرات ناخواسته‌ی داروها در افرادی با سنین ۶۵ سال به بالا، ۲ برابر افراد جوان است. در افراد مسن احتمال بروز عوارض جانبی داروها بیشتر است؛ زیرا در این افراد، فرآیند جذب، تغییر شیمیایی داروها و دفع دارو مختل شده است. علاوه بر این، افراد مسن معمولا به بیماری‌هایی مبتلا هستند که توانایی بدن را برای استفاده از داروها کمتر می‌کند.
هم‌چنین برای آن که مداخله‌ی درمانی موثر باشد، باید توانایی بیمار برای دنبال کردن دستورالعمل‌های درمانی در نظر گرفته شود. این موضوع در بیماران مسن به دلیل گوشه گیری اجتماعی و اختلالات شناختی، یک چالش محسوب می‌شود.
از این رو، درمان دارویی برای بیماران مسن و هم‌چنین افرادی که در مراقبت از آن‌ها دخیل هستند، باید تا حد ممکن ساده باشد (به فرم خوراکی).
به دلیل ایمنی و عملکرد ملایم بسیاری از داروهای گیاهی، مصرف فرآورده‌های گیاهی در سال‌های اخیر در بیماران سالخورده افزایش یافته است.
اقدامات احتیاطی برای مصرف داروهای گیاهی در افراد خاص
در صورت رعایت اقدامات احتیاطی زیر، خطرات ناشی از داروهای گیاهی در افراد خاص کاهش می‌یابد:
- بیماران بالای ۶۵ سال، باید درمان با داروهای گیاهی را با دوزهای پایین شروع کنند.
- خانم‌های حامله و شیرده نباید از داروهای گیاهی استفاده کنند.
- داروهای گیاهی نباید برای کودکان زیر ۲ سال تجویز شود.
- افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن باید در نظر داشته باشند که داروهای گیاهی ممکن است با داروهای مصرفی آن‌ها تداخل داشته باشد.
- اثرات سمی هیچ دارویی نباید مورد بی توجهی قرار گیرد.
- اسانس‌ها باید با احتیاط مصرف شوند؛ زیرا غلظت آن‌ها بسیار بالا است و مقادیر کمی از آن‌ها که ممکن است بی ضرر به نظر برسد، می‌تواند آسیب جدی ایجاد کند.
- داروهای گیاهی باید در دوزهای تجویز شده و دوره‌های زمانی کوتاه مصرف شوند.
