نارسایی احتقانی قلب، وضعیتی است که در آن قلب نمی‌تواند خون و مواد غذایی کافی را برای بافت‌های محیطی فراهم کند. داروهای مختلفی برای درمان این عارضه استفاده می‌شود که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره خواهیم کرد. ولی می‌خواهیم نگاهی به رویکرد گیاه درمانی این بیماری داشته باشیم. در این مقاله به پاسخ سوالاتی از قبیل زالزالک چیست و چه مزیتی به سایر داروهای قلبی دارد، می‌پردازیم.
ابتدا کمی با بیماری نارسایی احتقانی قلب آشنا شویم.
نارسایی احتقانی قلب چیست؟
نارسایی احتقانی قلب، شایع‌ترین علت بستری شدن افراد بالای ۶۵ سال است. در این بیماری، عملکرد قلب رفته رفته کاهش می‌یابد؛ در نتیجه قلب نمی‌تواند خون اکسیژن دار کافی را به اعضای بدن برساند.
در این بیماری، اختلال عملکرد سیستولی و دیاستولی بطن‌ها به صورت پیشرونده مشاهده می‌شود و بر اساس شدت نارسایی قلبی، طیفی از علائم بروز می‌یابد. این علائم عبارت اند از:
- رنگ پریدگی
- سیانوز (کبودی)
- تاکی کاردی (افزایش ضربان قلب)
- تنگی نفس
- ادم محیطی یا ریوی
- کاردیومگالی (بزرگ شدن قلب)
- آریتمی (به هم خوردن ریتم ضربان قلب)
- افزایش فشار خون
انواع نارسایی احتقانی قلب
بر اساس اتحادیه قلب نیویورک (NYHA)، نارسایی قلبی به ۴ دسته طبقه بندی می‌شود:
- نوع I: بیمارانی که محدودیت فعالیت ندارند و در طی فعالیت‌های روزمره، علائم بیماری را تجربه نمی‌کنند.
- نوع II: بیمارانی که محدودیت خفیفی در فعالیت دارند و هنگام استراحت و انجام فعالیت‌های سبک، علائم بیماری را تجربه نمی‌کنند.
- نوع III: بیمارانی که محدودیت قابل توجهی در فعالیت دارند و فقط در هنگام استراحت، علائم بیماری را تجربه نمی‌کنند.
- نوع IV: بیمارانی که باید در استراحت مطلق روی تخت یا صندلی باشند و هر گونه فعالیتی باعث بروز علائم بیماری در آن‌ها می‌شود.
درمان نارسایی احتقانی قلب
هدف از درمان نارسایی احتقانی قلب، افزایش بازده قلب است. برای درمان این عارضه، از داروهای زیر استفاده می‌شود:
- گلیکوزیدهای قلبی (اثر اینوتروپ مثبت دارند؛ به این معنا که باعث افزایش قدرت انقباضی قلب می‌شوند)
- مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین
- داروهای مدر (باعث کاهش حجم مایعات خارج سلولی می‌شوند)
- گشادکننده‌های عروقی
- آگونیست‌های گیرنده بتا
در ادامه، با رویکرد گیاهان در درمان نارسایی احتقانی قلب آشنا می‌شویم.
نقش گیاهان در درمان نارسایی احتقانی قلب چیست؟
همان طور که بالاتر اشاره شد، یکی از داروهای اصلی در درمان نارسایی احتقانی قلبی، گلیکوزیدهای قلبی هستند. گیاهان دارویی متعددی دارای ترکیبات گلیکوزیدهای قلبی هستند. شناخته شده‌ترین این گیاهان، گل انگشتانه (با نام علمی Digitalis purpurea) است. از این گیاه، داروی شیمایی دیگوکسین فرموله شده است.
علاوه بر گل انگشتانه، زالزالک یک گیاه دارویی مهم است که اثربخشی آن در درمان نارسایی احتقانی قلب به اثبات رسیده است.
در ادامه با گیاه زالزالک و نقش آن در درمان نارسایی احتقانی قلب بیشتر خواهیم شد.
زالزالک چیست ؟
گیاه زالزالک، درختچه‌ای خاردار یا درختی کوچک تا ارتفاع ۱۰ متر است که در مناطق آب و هوایی نیمکره شمالی کشور می‌روید. بوی ناخوشایند شکوفه‌های این درخت، باعث جذب مگس‌ها می‌شود.
انواع مختلفی از درخت‌های زالزالک وجود دارد؛ ولی فقط درختانی که شکوفه سفید دارند، از لحاظ درمانی حائز اهمیت هستند.
برگ‌های درخت زالزالک، پهن و دارای ۵-۳ لوب هستند. میوه‌های آن به رنگ قرمز تیره، بیضی شکل و دارای یک هسته‌ی کوچک هستند و طعمی شیرین و موسیلاژی دارند.
در تهیه داروی گیاهی زالزالک، دو گونه‌ی گیاهی زیر مورد استفاده قرار می‌گیرند:
- Crataegus monogyna
- Crataegus oxyacantha
بخش مورد استفاده دارویی زالزالک، عمدتا برگ‌ها و گل‌های خشک شده‌ی آن هستند. گیاه خشک شده دارای رایحه‌ای ضعیف و مشخص است و طعمی قابض و کمی تلخ دارد.
ترکیبات زالزالک عبارت اند از:
- پروآنتوسیانیدین‌ها
- epicatechin
- فلاونوئیدها
- hyperoside
- آمین‌های آروماتیک
- ساپونین‌ها
- گلیکوزیدهای سیانوژنیک
مکانیزم زالزالک چیست ؟
اثر دارویی زالزالک به فلاونوئیدها و پروآنتوسیانیدین مرتبط است. مطالعات تجربی نشان داده‌اند که زالزالک اثرات فارماکولوژیکی متعددی دارد که برای سیستم قلبی-عروقی مفید است. این اثرات عبارت اند از:
- مهار آریتمی
- گشاد کردن شریان‌ها
- کاهش کلسترول و تری گلیسرید خون
- کاهش علائم آنژین و نارسایی احتقانی قلب
- کاهش فشار خون (به دلیل گشاد کردن عروق خونی)
اثر زالزالک بر روی قدرت انقباضی قلب، به دلیل مهار آنزیم cAMP فسفو دی استراز است. البته شواهد نشان می‌دهد که ترکیبات این گیاه روی گیرنده‌های بتا نیز اثرگذار هستند.
کاربردهای بالینی زالزالک چیست ؟
زالزالک به طور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته است. حداقل ۱۵ مطالعه کارآزمایی بالینی، شامل ۱۰۰۰ بیمار، در مقالات به چاپ رسیده است. بیشتر این بیماران در مرحه II نارسایی قلبی قرار داشتند. تقریبا تمامی این مطالعات نشان دهنده‌ی اثربخشی بالینی زالزالک، به ویژه در مورد علائم عملکردی نارسایی احتقانی قلب بوده‌اند. این علائم عملکردی عبارت اند از:
- خستگی زودرس
- تنگی نفس شدید
- بی حالی
- سرفه شدید
- عدم تحمل ورزش
بر اساس کمیسیون E آلمان، برگ‌ها و گل‌های زالزالک برای درمان “کاهش عملکرد قلبی مرتبط با سطح II نارسایی قلبی” کاربرد دارد.
عوارض جانبی و تداخلات دارویی زالزالک چیست ؟
گیاه زالزالک عوارض جانبی جدی ندارد؛ ولی برخی عوارض آن عبارت اند از:
- ناراحتی‌های گوارشی
- تپش قلب
- سردرد
- سرگیجه
- گرگرفتگی
مصرف هم‌زمان زالزالک با گلیکوزیدهای قلبی، به طور قابل توجهی باعث افزایش فعالیت گلیکوزیدها می‌شود.
فرآورده‌های زالزالک در ایالات متحده و سایر کشورها، بدون نیاز به نسخه پزشک در دسترس هستند؛ ولی بهتر است تحت نظر پزشک مصرف شوند.
دوز و نحوه مصرف زالزالک چیست ؟
بر اساس کمیسیون E آلمان، دوز روزانه‌ی عصاره زالزالک، ۹۰۰-۱۶۰ میلی‌گرم (شامل ۳۰-۴ میلی‌گرم فلاونوئید و ۱۶۰-۳ میلی‌گرم پروسیانیدین) است. در بیشتر مطالعات بالینی، از عصاره‌های الکلی با دوز ۹۰۰-۱۸۰ میلی‌گرم در روز استفاده می‌شود.
مصرف فرآورده‌های زالزالک به صورت خوراکی است و حداقل باید ۶ هفته ادامه داشته باشد.
مزیت درمانی زالزالک چیست ؟
مطالعات نشان داده‌اند با وجود این که موارد مرگ و میر ناشی از نارسایی قلبی در اثر مصرف دیگوکسین نسبت به عصاره زالزالک کمتر است، ولی نرخ شیوع آریتمی‌های کشنده در اثر مصرف دیگوکسین بالاتر است. زیرا زالزالک بر خلاف گلیکوزیدهای قلبی، باعث منظم شدن ریتم قلب می‌شود و آریتمی ایجاد نمی‌کند.
هم‌چنین در جدول زیر، برخی خطرات درمانی عصاره زالزالک با خطرات درمانی گلیکوزیدهای قلبی مقایسه شده است:
| خطر درمانی | زالزالک | دیگوکسین |
| پنجره درمانی (محدود بین دوز سمی و دوز درمانی) | گسترده | باریک (یعنی دارو خطرناک‌تر است) |
| اشتباه شدن دوز مصرفی | خطر ندارد | خطر بالایی دارد |
| احتمال ایجاد آریتمی | ندارد | احتمال بالایی دارد |
| اختلال عملکرد کلیوی | ندارد | احتمال سمیت کلیوی دارد |
| امکان مصرف هم زمان داروهای مدر و ملین | مصرف آن بلامانع است | در حین مصرف باید سطح پتاسیم بررسی شود |
| تحمل کمبود اکسیژن | افزایش می‌یابد | کاهش می‌یابد |
