درد فانتوم دردی است که در ذهن از یک عضو قطع شده احساس می‌شود. پزشکان زمانی باور داشتند درد عضو قطع شده یک مشکل روانی است. اما متخصصان امروزه دریافتند که این احساسات واقعی بوده و منشا آن در مغز و نخاع است.
اکثر افرادی که عضوی از بدن آن‌ها قطع شده گفته‌اند گاهی اوقات حس می‌کنند عضو قطع شده هنوز آن‌جاست. این پدیده (که بدون احساس درد بوده) با نام احساس عضو فانتوم (phantom limb sensation) شناخته می‌شود. این عارضه با درد فانتوم (phantom pain) تفاوت دارد.
در برخی افراد درد فانتوم با گذر زمان و بدون مداخله درمانی بهبود می‌یابد. در سایر افراد کنترل این درد می‌تواند مشکل‌آفرین باشد. شما با همراهی دکتر خود می‌توانید درد اندام خیالی را با مصرف دارو و یا درمان‌های مختلف بهبود دهید.
درد فانتوم چه علائمی دارد؟
ویژگی‌های درد فانتوم شامل موارد زیر است:
- در هفته اول پس از قطع عضو شروع می‌شود (اما امکان دارد در ماه‌های بعد یا دیرتر هم ایجاد شود).
- درد می‌تواند مقطعی یا مداوم باشد.
- علائم در دورترین نقطه از بدن احساس می‌شوند (برای مثال مچ پا در یک پای قطع شده).
- درد ممکن است به حالت‌های زیر توصیف شود:
پرتاب کردن، تیر کشیدن، گرفتن، سوزن سوزن شدن، فشرده شدن، تپش داشتن و سوختن
علت درد فانتوم چیست؟
علت دقیق درد فانتوم هنوز مشخص نیست؛ اما به نظر می‌رسد که منشا آن مغز و نخاع باشند. در هنگام تصویربرداری‌هایی مثل MRI و PET، بخش‌هایی از مغز که از نظر عصبی به اعصاب عضو قطع شده متصل هستند، در هنگام درد فانتوم فعال می‌شوند.
بسیاری از متخصصان بر این باورند که درد فانتوم ممکن است تا حدودی ناشی از پاسخ به سیگنال‌های به هم ریخته مغزی باشد. پس از قطع عضو، بخش‌هایی از مغز و نخاع اطلاعات ورودی از عضو قطع شده را از دست می‌دهند و با راه‌های غیرقابل انتظاری خود را با این جدایی هماهنگ می‌کنند. در نتیجه ابتدایی‌ترین پاسخ بدن به اوضاع غیرعادی تحریک می‌شود: درد(!).
مطالعات همچنین نشان داده‌اند مغز پس از قطع عضو ممکن است جریان اطلاعات حسی آن قسمت را در قسمت دیگری از بدن حس کند. به عبارت دیگر چون عضو قطع شده قادر به دریافت اطلاعات حسی نیست، این اطلاعات به جای دیگری ارجاع داده می‌شوند. برای مثال از یک دست قطع شده به گونه (لپ) که موجود است.
پس بنابراین وقتی کسی گونه‌ی شما را لمس کند، مثل این است که دست شما را هم لمس کرده است. از آن‌جایی که این اتفاق ناشی از اتصالات حسی آشفته است، ممکن است در نتیجه آن احساس درد ایجاد شود.
محققان می‌گویند ممکن است عواملی به ایجاد درد فانتوم کمک کنند. از جمله این عوامل پایانه‌های عصبی آسیب‌دیده، زخم بافتی در ناحیه قطع شده و دردی که قبل از قطع عضو ممکن است در حافظه فیزیکی آن ناحیه مانده باشد، را می‌توان نام برد.
ریسک فاکتورهای درد فانتوم چیست؟
درد اندام خیالی در هرکسی که عضو قطع شده دارد اتفاق نمی‌افتد. برخی از عواملی که ممکن است ریسک دچار شدن به درد فانتوم را افزایش دهد شامل موارد زیر است.
- درد قبل از قطع عضو: برخی از محققان دریافتند کسانی که در عضوی از بدن خود احساس درد دارند، پس از قطع آن عضو هم احتمالا این حس درد در آن‌ها ادامه می‌یابد. این اتفاق ممکن است به این خاطر باشد که مغز خاطره درد را حفظ می‌کند. مغز پس از قطع عضو هم در حال فرستادن سیگنال‌های درد است.
- درد عضو باقی‌مانده: معمولا افرادی که در باقی‌مانده عضو قطع شده به طور مداوم احساس درد دارند، درد فانتوم را هم تجربه می‌کنند. این اتفاق ممکن است به خاطر رشد غیرعادی انتهای آسیب دیده اعصاب باشد (که به آن نوروما هم می‌گویند) که اغلب منجر به فعالیت دردناک اعصاب نیز می‌شود.
چگونه می‌توان از درد اندام خیالی جلوگیری کرد؟
از آن‌جایی که ریسک ابتلا به درد فانتوم در افرادی که قبل از قطع عضو درد داشتند بیشتر است، برخی دکترها توصیه می‌کنند برای ساعت‌ها یا روزها پس از قطع عضو از بیهوشی موضعی (به صورت نخاعی یا اپیدورال) استفاده شود. این کار ممکن است موجب شود پس از جراحی درد به سرعت کاهش یافته و همچنین ریسک درد عضو فانتوم هم کاهش یابد.
درد فانتوم چگونه تشخیص داده می‌شود؟
از آن‌جایی که هیچ تست پزشکی برای تشخیص درد فانتوم وجود ندارد، پزشکان این حالت را بر اساس علائم و شرایط (مثل حادثه یا جراحی که قبل از درد رخ داده باشد) تشخیص می‌دهند.
توضیح کامل و دقیق شما از دردی که حس می‌کنید به پزشک کمک می‌کند مشکل شما را بهتر تشخیص دهد. اگرچه تجربه‌ی همزمان درد فانتوم و درد عضو باقی‌مانده رایج است، اما درمان‌های این مشکلات متفاوت است. پس تشخیص درست بسیار اهمیت دارد.
درد فانتوم چگونه درمان می‌شود؟
پیدا کردن راهی برای آرام کردن درد فانتوم می‌تواند مشکل باشد. دکترها اغلب درمان را با استفاده از دارو آغاز کرده و بعد ممکن است درمان‌های دیگر (از درمان‌های غیرتهاجمی) مانند طب سوزنی را نیز به آن اضافه کنند.
از راه‌های تهاجمی‌تر می‌توان به تزریقات یا اعضای مصنوعی اشاره کرد. جراحی به عنوان آخرین گزینه در نظر گرفته می‌شود.
داروها:
اگرچه هیچ دارویی اختصاصا برای درد فانتوم وجود ندارد، اما برخی از داروهای موجود برای بیماری‌های دیگر در آرام کردن درد اعصاب در درد فانتوم موثر بوده‌اند. یک دارو ممکن است برای همه‌ی افراد موثر نباشد؛ همه‌ی افراد هم از مصرف دارو نتیجه نمی‌گیرند. شما ممکن است داروهای مختلفی را امتحان کنید تا ببینید کدام یک برای شما موثرتر است.
داروهایی که در درمان درد فانتوم استفاده می‌شوند شامل:
- ضددردهای بدون نسخه: استامینوفن (acetaminophen)، ایبوپروفن (ibuprofen) یا ناپروکسن (naproxen) ممکن است درد فانتوم را کاهش دهند. قفط با راهنمایی دکتر خود از این داروها استفاده کنید. زیاده‌روی در مصرف این داروها می‌تواند عوارض جانبی خطرناکی ایجاد کند (مثل خون‌ریزی معده).
- داروهای ضدافسردگی: داروهای ضدافسردگی سه حلقه‌ای ممکن است درد ناشی از اعصاب آسیب دیده را کاهش دهند. از این داروها می‌توان به آمیتریپتیلین (amitriptyline)، نورتریپتیلین (nortriptyline) و ترامادول (tramadol) اشاره کرد. این داروها عوارض جانبی احتمالی مثل خواب‌آلودگی، خشکی دهان و تاری دید می‌توانند داشته باشند.
- داروهای ضدتشنج: داروهای درمان بیماری صرع مثل گاباپنتین (gabapentin) و پریگابالین (pregabalin) ممکن است برای درمان درد اعصاب هم استفاده شوند. این داروها ممکن است عوارض جانبی مانند سرگیجه، بی‌حسی و تغییرات خلقی ایجاد کنند.
- نارکوتیک‌ها: داروهای اپیوئیدی مثل کدئین و مورفین ممکن است در برخی افراد به عنوان یک گزینه‌ی درمانی استفاده شوند. این داروها را تحت نظر پزشک با دوز مناسب مصرف کنید تا در کنترل درد موثر باشند.
البته اگر سابقه سومصرف مواد داشته باشید، نمی‌توانید از این داروها استفاده کنید. حتی اگر سابقه سومصرف مواد هم نداشته باشید، مصرف این داروها عوارض جانبی زیادی مثل تهوع، استفراغ، بی‌حسی و یبوست ایجاد می‌کند.
- آنتاگونیست‌های گیرنده NMDA: این دسته از بی‌حس‌کننده‌ها با اتصال به گیرنده‌های NMDA در سلول‌های عصبی مغزی و مسدود کردن فعالیت گلوتامات (پروتئینی با نقش موثر در تقویت سیگنال‌های عصبی) کار می‌کنند.
در مطالعات صورت گرفته، کتامین (ketamine) و دکستروکتورفان (dextromethorphan ) در کاهش دردهای درد فانتوم اثر مثبت نشان داده‌اند. از عوارض جانبی کتامین می‌توان به بی‌حسی، توهم و از دست دادن هوشیاری اشاره کرد. دکسترومتورفان هیچ عارضه جانبی از خود نشان نداده است.
درمان‌های پزشکی:
همزمان با مصرف دارو، می‌توان با صحیح و خطا از درمان‌های غیرتهاجمی هم برای کاهش درد اندام فانتوم استفاده کرد. تکنیک‌های زیر ممکن است در برخی افراد منجر به کاهش درد فانتوم شود.
- جعبه‌ی آینه‌ای: این دستگاه از آینه‌هایی تشکیل شده است که باعث می‌شود فرد حس کند اندام قطع شده هنوز وجود دارد. جعبه آینه‌ای دو ورودی دارد؛ یکی برای عضو سالم و دیگری برای باقی‌مانده عضو دیگر.
با این دستگاه فرد باید تمرینات قرینگی انجام دهد؛ یعنی برای مثال هنگامی که حرکات عضو سالم را می‌بیند، تصور کند در حال مشاهده حرکات عضو قطع شده است. در برخی مطالعات (نه همه آن‌ها) ثابت شده است که این کار به کاهش درد اندام فانتوم کمک می‌کند.
- طب سوزنی: موسسات جهانی سلامت یافته‌اند طب سوزنی ممکن است انواعی از دردهای مزمن را کاهش دهد. در طب سوزنی متخصص سوزن‌های ظریف، استریل و بدون زنگ را در نقاط خاصی از بدن و به داخل پوست وارد می‌کند. طب سوزنی اگر درست اجرا شود، کاملا ایمن است.
- تحریک مفناطیسی مغز یا rTMS (repetitive transcranial magnetic stimulation): در این درمان یک سیم‌پیچ الکترومغناطیس روی پیشانی گذاشته می‌شود. سپس پالس‌های کوچکی (از طریق این سیم‌ها) فرستاده می‌شود. این پالس‌ها موجب می‌شوند در اعصاب قرار گرفته در آن محل خاص در مغز جریان‌های الکتریکی کوتاهی شکل بگیرد.
مطالعات نشان داده‌اند که این درمان ممکن است در درد فانتوم موثر باشد (اگرچه هنور اختصاصا برای این شرایط تایید نشده است). میدان مغناطیسی که در این‌جا استفاده می‌شود مشابه MRI است. از عوارض آن می‌توان به سردرد و احساس سبکی سر اشاره کرد.
- تحریک نخاع: دکتر شما ممکن است الکترودهای بسیار کوچکی به نخاع شما وارد کند. یک جریان الکتریکی کوچک که به طور مدارم به نخاع می‌رسد، می‌تواند گاهی اوقات درد را کاهش دهد.
جراحی:
اگر این درمان‌ها موثر نباشند، گزینه‌های جراحی مطرح می‌شوند: این گزینه‌ها عبارتند از:
- تحریک مغزی: تحریک عمیق مغزی و قشر حرکتی مغز مشابه تحریک نخاع هستند با این تفاوت که تحریکات به مغز وارد می‌شوند. جراح از اسکن MRI استفاده می‌کند تا الکترودها را در جای درست قرار دهد. اگرچه این درمان هنوز اختصاصا برای درد فانتوم تایید نشده و اطلاعات محدودی درباره‌ی آن وجود دارد، اما به نظر می‌رسد برای برخی افراد راه امیدبخشی باشد.
درمان‌های احتمالی در آینده:
یکی از راه‌های جدید کاهش درد فانتوم عینک‌های واقعیت مجازی است. برنامه کامپیوتری موجود در این عینک‌ها باعث منعکس کردن تصویر عضو واقعی شده و در نتیجه عضو دیگر قطع شده به نظر نمی‌رسد. سپس فرد می‌تواند عضو مجازی خود را تکان داده و با آن کارهای مختلفی انجام دهد (برای مثال به توپ آویزان در هوا ضربه بزند).
اگرچه این تست در تعداد کمی از افراد آزمایش شده، اما به نظر می‌رسد در کاهش درد اندام فانتوم موثر باشد.
سبک زندگی و درمان‌های خانگی:
شما ممکن است کنترلی روی ایجاد درد فانتوم پس از قطع عضو نداشته باشید، اما می‌توانید از ناراحتی خود کم کرده و کیفیت زندگی خود را افزایش دهید. انجام یک یا تعدادی از این روش‌ها می‌تواند به شما کمک کند از یک درد ناگهانی فانتوم راحت‌تر عبور کنید:
- حواس خود را پرت کنید: فعالیت‌هایی انجام دهید که حواس شما را از دردتان پرت کند؛ مثل کتاب خواندن و گوش دادن به موسیقی.
- فعال باشید: ورزش‌هایی که دوست دارید انجام دهید؛ مثل پیاده‌روی، شنا و دوچرخه‌سواری
- داروهای خود را مصرف کنید: توصیه‌های دکتر خود را انجام دهید. داروهای تجویزی یا بدون نسخه خود را درست مصرف کنید. اگر داروهای گیاهی مصرف می‌کنید یا درمان‌های جایگزین انجام می‌دهید، حتما دکتر خود را در جریان بگذارید.
- راه‌هایی برای ریلکس کردن پیدا کنید: تمرین‌هایی برای کاهش تنش حسی و عضلانی خود انجام دهید. مثلا حمام آب ولرم بگیرید (آب داغ درد را تشدید می‌کند). یا دراز بکشید و تکنیک‌های ریلکسیشن (مثل تنفس منظم، مدیتیشن و خیال‌پردازی) انجام دهید.
- از دیگران کمک بگیرید: خود را به دیگران نزدیک‌تر کنید. به دوستان خود زنگ بزنید. به گروه‌های حمایتی یا گروه‌هایی با فعالیت مورد علاقه خود بپیوندید.
به یاد داشته باشید کنترل درد فانتوم می‌تواند به شما کمک بزرگی کند. اگر از یک راه نتیجه نگرفتید، نا‌امید نشوید و راه دیگری را امتحان کنید.
کنار آمدن با درد فانتوم:
یادگیری زندگی بدون یک عضو (مخصوصا با وجود درد فانتوم) می‌تواند بسیار چالش‌برانگیز باشد. اغلب همراه درد، افسردگی نیز ایجاد می‌شود. در چنین مواقعی می‌توانید از یک مشاور یا تراپیست کمک بگیرید.
حضور حقیقی یا آنلاین در جلسات گروه‌های حمایتی به شما کمک می‌کند با افرادی که حال شما را می‌فهمند در ارتباط باشید. از دکتر خود بخواهید تا برای کمک، شما را به مشاور یا گروه‌های حمایتی ارجاع دهد.
اگر زبان انگلیسی خوبی دارید می‌توانید از طریق سایت www.amputee-coalition.org نیز با گروه Amputee Coalition در ارتباط باشید. همچنین از این طریق می‌توانید با افراد و گروه‌های حمایتی مختلفی آشنا شده و با آن‌ها ارتباط برقرار کنید. یکی از این خدمات حمایتی Peer Visitor Program است. در این برنامه شما با افرادی که تجربیات شما را داشته‌اند صحبت کرده و از توصیه‌های آن‌ها استفاده می‌کنید.
