شایع‌ترین بیماری‌های سیستم تنفسی شامل آسم، رینیت آلرژیک، برونشیت و سیستیک فیبروزیز است. این بیماری‌ها باعث سرفه، خس خس، تنگی نفس و اختلال در تبادل گازهای تنفسی می‌شوند. در این مقاله با بیماری آسم آشنا خواهیم شد و بررسی خواهیم کرد گیاه ریش بز چیست و چه نقشی در درمان آسم دارد؟
ابتدا کمی با بیماری آسم و درمان‌های رایج آشنا شویم.
بیماری آسم چیست؟
آسم یک بیماری شایع است که در برخی کشورها، تا %۲۰ جمعیت را درگیر می‌کند. در این بیماری به دلیل اسپاسم مجاری هوایی، فرد دچار تنگی نفس می‌شود.
محققان معتقدند علائم بالینی آسم، به دلیل یک پاسخ التهابی در مسیرهای هوایی رخ می‌دهد. مراحل این پاسخ التهابی به صورت زیر است:
- در اثر نخسیتن برخورد با یک آنتی ژن، آنتی بادی‌های خاصی تولید می‌شود.
- آنتی بادی‌های تولید شده به سطح ماست سل‌ها متصل می‌شوند.
- در اثر مواجه بعدی با آنتی ژن، آنتی ژن به آنتی بادی روی ماست سل متصل می‌شود.
- در اثر این اتصال، از گرانول‌های ماست سل در عرض چند دقیقه مولکول‌های پیش التهابی، پروستاگلاندین‌ها، لوکوترین‌ها و PAF (فاکتور فعال کننده پلاکتی) و در عرض ۳۰ دقیقه، سایتوکاین‌ها آزاد می‌شوند.
- واسطه‌های التهابی آزاد شده، باعث ترشح مخاط، التهاب، انقباض نای و بروز علائم آسم می‌شوند.
هم‌چنین سلول‌های التهابی باعث آزادسازی واسطه‌ها سمی از جمله لوکوترین‌ها، رادیکال‌های آزاد، ائوزینوفیل پراکسیداز، پروتئین کاتیونی ائوزینوفیل و پروتئین‌های بازی بزرگ می‌شوند.
این مواد باعث تخریب لایه اپی تلیالی مژه دار ریه می‌شوند. این آسیب بافتی باعث تحریک پذیری مسیرهای هوایی و در نتیجه سرفه و خس خس می‌شود؛ در حالی که هیچ گونه محرک واقعی برای سرفه (مثل تغییرات آب و هوا، استنشاق گرد و غبار، فعالیت فیزیکی، گازهای تحریک کننده، عفونت و …) وجود ندارد.
درمان دارویی آسم شامل چه مواردی است؟
داروهای معمولی که برای درمان آسم استفاده می‌شوند، عبارت اند از:
- گشادکننده‌های نای؛ از جمله آگونیست‌های گیرنده بتا۲ (مثل سالبوتامول)
- داروهای آنتی کولینرژیک؛ مثل ایپراتروپیوم بروماید
- زانتین‌ها؛ مثل تئوفیلین
- داروهای ضد التهاب مثل گلوکورتیکوئیدها و کرومولین سدیم
گیاه درمانی آسم، شامل استفاده از داروهای اسپاسمولیتیک ریوی (از بین برنده اسپاسم نای) یا داروهای ضد التهابی (مثل جینکو) است. برخی کارآزمایی‌های بالینی در مورد اثر داروهای گیاهی در درمان آسم به نتایج مثبتی دست یافته‌اند؛ ولی تحقیقات دقیق‌تری قبل از مصرف بالینی آن‌ها باید صورت گیرد.
در ادامه با گیاه ریش بز یا افدرا و مکانیزم آن برای درمان آسم آشنا شویم.
ریش بز چیست ؟
واریته‌های مختلفی از جنس “افدرا” وجود دارد. واریته‌ی چینی آن بسیار معروف است و با نام ma-huang شناخته می‌شود. نام علمی این گیاه، Ephedra sinica است. کلمه ma به معنای قابض (گس) و کلمه‌ی huang به معنای زرد است که اشاره به طعم و رنگ این گیاه دارد.
این گیاه، درختچه‌ای با ارتفاع ۹۰-۶۰ سانتی متر و بومی مناطق جنوبی چین است که امروزه به طور گسترده درشمال غربی هند و پاکستان نیز پراکنده شده است.
ساقه گیاه به رنگ سبز، باریک، قائم و شیاردار است. برگ‌های آن به شکل غلاف‌هایی سفید، مثلثی و چروکیده ظاهر می‌شوند. در فصل تابستان، شکوفه‌های کوچکی بر روی گیاه ظاهر می‌شود.
بخش مورد استفاده دارویی ریش بز، اندام‌های هوایی آن است.
فصل جمع آوری ریش بز، پاییز است که در این هنگام، میزان آلکالوئید گیاه به حداکثر مقدار خود رسیده است (حدود %۲).
نخستین بار، آلکالوئید افدرین در سال ۱۸۸۷ از ریش بز جداسازی شد.
سایر ترکیبات شناسایی شده در ریش بز عبارت اند از:
- سودوافدرین
- نورافدرین
- نورسودوافدرین
مکانیزم ریش بز چیست ؟
امروزه افدرین معمولا به شکل خالص مورد استفاده قرار می‌گیرد. افدرین یک ترکیب سمپاتومیمتیک است که مکانیزم‌های مختلفی دارد. سمپاتومیمتیک به این معناست که اثرات این ترکیب مشابه سیستم سمپاتیک است.
این ترکیب باعث آزادسازی نوراپی نفرین از پایانه‌های عصبی می‌شود. هم‌چنین به طور مستقیم گیرنده‌های آدرنرژیک آلفا و بتا را تحریک می‌کند.
افدرین با اثر بر گیرنده‌های آدرنرژیک آلفا۱، باعث انقباض عروقی در غشاهای مخاطی و در نتیجه تاحدی باعث بهبود احتقان راه بینی می‌شود.
به علاوه، افدرین با اثر بر گیرنده‌های آدرنرژیک بتا۲، باعث استراحت عضلات صاف دیواره نای می‌شود.
سودوافدرین اثراتی مشابه افدرین دارد؛ ولی قدرت آن کمتر است و برای اعمال اثر، به دوز بالاتری از آن نیاز است.
کاربردهای بالینی ریش بز چیست ؟
گیاه ریش بز سال‌ها در چین به عنوان دارو مورد استفاده قرار گرفته است. ولی کارآزمایی‌های بالینی تصادفی کافی برای تایید کاربردهای سنتی آن وجود ندارد.
افدرین یک داروی ضد آسم موثر است؛ ولی از زمانی که آگونیست‌های گیرنده بتا۲ به بازار عرضه شده است، استفاده از آن کاهش یافته است.
هر دو ترکیب افدرین و سودوافدرین برای درمان احتقان بینی ناشی از دلایل گوناگون مصرف می‌شوند.
عوارض جانبی و موارد منع مصرف ریش بز چیست ؟
عوارض جانبی شایع عبارت اند از:
- تحریک پذیری
- سردرد
- لرزش و رعشه
- حالت تهوع
- استفراغ
- اختلالات خواب
- بی اشتهایی
- اختلال در درفع ادرار
در دوزهای بالا، افدرین می‌تواند باعث اختلالات فشار خون و ریتم قلبی شود.
مصرف افدرین در موارد زیر ممنوع است:
- بیماری‌های قلبی
- پرفشاری خون
- دیابت
- بیماری تیروئیدی
- هایپرپلازی خوش خیم پروستات (BPH)
- فئوکروموسیتوما (تومور غده فوق کلیوی)
- گلوکوما با زاویه بسته
- بارداری
- شیردهی
- احتباس ادراری
- بی خوابی
- بی اشتهایی
سودوافدرین به دلیل این که برای گیرنده‌های آدرنرژیک آلفا و بتا اختصاصی‌تر است، باعث تحریک سیستم عصبی مرکزی و افزایش ضربان قلب نمی‌شود.
دوز و نحوه مصرف ریش بز چیست ؟
گیاه ریش بز در طب ستنی، به شکل چای مورد استفاده قرار می‌گیرد. بدین ترتیب که که برای تهیه آن، ۲ گرم از اندام‌های هوایی گیاه در یک فنجان آب جوش (۱۵۰ میلی‌لیتر) به مدت ۱۰ دقیقه خیسانده می‌شود. این دم کرده را می‌توان به میزان ۱ فنجان برای ۳-۲ بار در روز استفاده کرد.
این مقدار دم کرده، تا ۳۰ میلی‌گرم افدرین دارد که معادل دوز معمول این آلکالوئید است.
به دلیل خطر ایجاد وابستگی و تاکی فیلاکسی (کاهش اثر با دوز معمول دارو) این دم کرده باید برای مدت کوتاهی مورد استفاده قرار گیرد.
لازم به ذکر است که سازمان غذا و داروی ایالات متحده در سال ۲۰۰۴، به دلیل سمیت احتمالی مکمل‌های رژیمی حاوی افدرین، که به دلایلی به غیر از بیماری تنفسی (مثلا به منظور کاهش وزن یا دوپینگ ورزشکاران) استفاده میشد، فروش این نوع مکمل‌ها را ممنوع کرد.
