همان طور که در مقاله قبلی (در لینک زیر قابل دسترسی است) مطرح کردیم، گیاهان دارویی مورد استفاده در درمان برونشیت به دو دسته‌ی اکسپکتورانت‌ها و ضد سرفه‌ها تقسیم می‌شوند. دسته‌ی اکسپکتورانت‌ها خود به دو گروه اکسپکتورانت‌های رفلکسی و اکسپکتورانت‌های مستقیم طبقه بندی می‌شوند. در این مقاله، در مورد گیاهان دارویی با مکانیزم اکسپکتورانت مستقیم صحبت خواهیم کرد.
بیشتر بخوانیم: برونشیت و گیاهان دارویی مورد استفاده برای درمان آن
گیاهان دارویی ضد برونشیت : اکسپکتورانت‌های مستقیم
این دسته شامل گیاهان دارویی حاوی اسانس است. بر خلاف اکسپکتورانت‌های رفلکسی که حاوی ترکیبات ساپونینی بودند، اسانس‌ها پس از مصرف خوراکی به خوبی جذب می‌شوند. بخشی از مولکول‌های اسانس از طریق ریه دفع می‌شود. این مولکول‌ها هنگام عبور از ریه، باعث موارد زیر می‌شوند:
- تحریک عملکرد غدد سروزی برونش‌ها (نایژه‌ها)
- مهار سلول‌های غدد موکوزی
- کاهش کشش سطحی در ریه (به عنوان سورفاکتانت عمل می‌کنند)
- بهبود فعالیت اپیتلیوم مژه‌دار ریه که به دفع مخاط کمک می‌کند
لازم به ذکر است که غدد موکوزی (مخاطی) و غدد سروزی، هر دو از نوع غدد بزاقی هستند؛ با این تفاوت که ترشحات غدد سروزی رقیق‌تر و آبکی‌تر از ترشحات غدد موکوزی است. اکسپکتورانت‌های مستقیم، ترشح غدد موکوزی را کاهش و ترشح غدد سروزی را افزایش می‌دهند و به این گونه باعث کمک به دفع خلط می‌شوند.
در ادامه با دو مورد از گیاهان دارویی که با این مکانیزم به درمان برونشیت کمک می‌کنند، آشنا خواهیم شد.
اکالیپتوس
گیاه اکالیپتوس با نام علمی Eucaliptus globulus، بومی استرالیا است؛ ولی در اروپای جنوبی، آمریکای شمالی و بسیاری از کشورهای استوایی و نیمه استوایی قابلیت رویش دارد.
قسمت مورد استفاده‌ی دارویی این گیاه، برگ‌های خشک شده آن است.
ترکیبات موجود در برگ‌های اکالیپتوس عبارت اند از:
- اسانس (این اسانس درون غده‌های خاصی در برگ‌ها قرار دارد)
- ترکیبات فنولیک
- فلاونوئیدها؛ از جمله روتین، هایپرین و …
- تانن‌ها و اسیدهای مرتبط با آن‌ها
- کافئیک اسید
- موم و سایر ترکیبات
روغن اکالیپتوس به میزان %۸۵ دارای ترکیب “اکالیپتول یا سینئول” است.
برگ‌ها و روغن اکالیپتوس دارای خواص خلط آور، ضد عفونی کننده و تب بر هستند. تمامی این خواص، به ترکیب اکالیپتول نسبت داده می‌شود.
گیاه اکالیپتوس به صورت چایی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد؛ از خیساندن ۲ گرم برگ خشک شده در ۱۵۰ میلی‌لیتر آب گرم، به میزان ۱ فنجان و ۳ بار در روز. این فرآروده می‌تواند باعث بهبود وضعیت سرماخوردگی و سرفه شود.
مصرف طولانی مدت اکالیپتوس ممکن است منجر به میوپاتی (ضعف عضلانی) شود.
تماس مکرر با این گیاه می‌تواند باعث واکنش‌های آلرژیک پوست و غشاهای مخاطی شود.
روغن اکالیپتوس در فرمولاسیون اسپری‌های بینی، پمادها و دهان شویه‌های متنوعی کاربرد دارد.
روغن اکالیپتوس قبل از مصرف داخلی و خارجی باید رقیق شود؛ در غیر این صورت سمی است و نباید به صورت داخلی مصرف شود. به گونه‌ای ۳.۵ میلی‌لیتر از آن می‌تواند کشنده باشد.
در صورت مصرف خارجی، غیر سمی و غیر تحریک کننده است و سمیت نوری نیز ایجاد نمی‌کند.
علائم مسمویت با روغن اکالیپتوس عبارت اند از:
- سوزش سر معده
- حالت تهوع و استفراغ
- سرگیجه
- ضعف عضلانی
- میوز (تنگی مردمک چشم)
- احساس خفگی
- سیانوز (کبودی)
- دلیریوم (هضیان)
- تشنج
در برخی موارد، مصرف ترکیب اکالیپتول به روغن اکالیپتوس ترجیح داده می‌شود؛ زیرا روغن اکالیپتوس دارای ترکیبات آلدهیدی است که غشاهای مخاطی را تحریک می‌کند.
آویشن (باغی)
گیاه آویشن باغی با نام علمی Thymus vulgaris، گیاهی کوچک، چند ساله و بومی مناطق مدیترانه‌ای است.
بخش مورد استفاده دارویی این گیاه، برگ‌ها و گل‌های ان است.
بر روی برگ‌ها و ساقه‌ی آویشن، موهای غده‌ای وجود دارد که این غده‌ها حاوی اسانس هستند.
ترکیبات اصلی اسانس آویشن، شامل تیمول و کارواکرول است. سایر ترکیبات موجود در آویشن عبارت اند از:
- فلاونوئیدها
- تانن‌ها
- ساپونین‌ها
- اسیدها؛ از جمله کافئیک اسید، اولئیک اسید و اورسولیک اسید
آویشن دارای خواص خلط آور، کاهنده‌ی موکوز، ضد سرفه و ضد اسپاسم است. این خواص به محتویات اسانس و ترکیبات فلاونوئید آویشن نسبت داده می‌شود.
هم‌چنین روغن آویشن دارای خواص ضد باکتری، ضد قارچ، کاهنده‌ی فشار خون و محرک تنفسی است.
آویشن برای درمان برونشیت و التهاب مجاری تنفسی فوقانی استفاده می‌شود. این گیاه می‌تواند به صورت چایی (دم کرده) از خیساندن ۴-۱ گرم پودر خشک شده گیاه در ۱ فنجان آب گرم (۱۵۰ میلی‌لیتر) مصرف شود. این دم کرده به میزان ۱ فنجان و تا ۳ بار در روز می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
آویشن روی چرخه‌ی قاعدگی تاثیرگذار است؛ بنابراین از مصرف دوزهای بالای آن باید جلوگیری شود. هم‌چنین این گیاه ممکن است باعث ایجاد حساسیت شود.
روغن آویشن سمی است؛ بنابراین نباید به صورت خوارکی مصرف شود و برای مصرف خارجی نیز باید به طور مناسب رقیق شده باشد.
اسانس و روغن آویشن، جزو مواد اولیه‌ی فرآورده‌های مختلف دارویی هستند؛ از جمله:
- شربت‌های مورد استفاده برای درمان اختلالات تنفسی
- پمادهای ضد عفونی کننده و بهبود دهنده زخم
- فرآورده‌های استنشاقی
