سرماخوردگی و آنفولانزا بیماری‌هایی هستند که اغلب ما در فصل‌های پاییز و زمستان آن‌ها را تجربه می‌کنیم. در کنار داروهایی که معمولا برای تخفیف علائم این بیماری‌ها استفاده می‌شود، داروهای گیاهی نیز جایگاه ویژه‌ای دارند. در این مقاله بررسی خواهیم کرد گیاه سرخارگل چیست و چگونه به درمان این بیماری‌ها کمک می‌کند؟
سرماخوردگی و آنفولانزا
در فصل زمستان، افراد معمولا در معرض عفونت ویروسی حاد در مجاری تنفسی فوقانی قرار می‌گیرند که با نام سرماخوردگی شناخته می‌شود. شایع‌ترین علام این بیماری مسری عبارت اند از:
- احتقان بینی
- عطسه
- گلودرد
- سرفه
- التهاب حنجره
- احتقان برونش (نایژه‌ها)
- سردرد
- گاهی اوقات تب
اگر عفونت شدید باشد و منجر به درد عضلات، مفاصل و ناراحتی‌های گوارشی شود، این بیماری آنفولانزا نامیده می‌شود.
هر دو بیماری سرماخوردگی و آنفولانزا، ظرف ۷-۵ روز به صورت خودبخود بهبود می‌یابند؛ ولی ممکن است با بروز عفونت‌های باکتریایی، وضعیت بیماری پیچیده‌تر شود.
واکسیناسیون آنفولانزا می‌تواند از بروز این بیماری پیشگیری کند؛ ولی هیچ واکسن آنفولانزایی وجود ندارد که کاملا موثر باشد.
گیاه درمانی سرماخوردگی و آنفولانزا
رویکرد درمانی سرماخوردگی و آنفولانزا، بیشتر علامت درمانی است؛ مثل استفاده از داروهای تب بر و ضد التهاب. با این حال، گیاهان تقویت کننده‌ی سیستم ایمنی (مثل سرخارگل و آندروگرافیس) در کاهش شدت علائم مرتبط با سرماخوردگی موثر هستند.
در این مقاله، در مورد گیاه سرخارگل و نقش درمانی آن صحبت خواهیم کرد.
سرخارگل چیست ؟
سرخارگل که به آن گل مخروطی یا گل مخروطی بنفش نیز گفته می‌شود، گونه‌های مختلفی از جنس اکیناسه و خانواده کاسنی را شامل می‌شود. ۳ گونه از این گیاهان که کاربرد دارویی دارند عبارت اند از:
- Echinacea angustifolia
- Echinacea purpurea
- Echinacea pallida
این گیاهان، چند ساله و بومی آمریکا هستند؛ ولی در بریتانیا و سایر کشورها نیز کشت می‌شوند.
بخش‌های مورد استفاده دارویی سرخارگل، ریشه، ریزم و هم‌چنین اندام‌های هوایی گیاه است.
ترکیبات موجود در هر یک از گونه‌های سرخارگل با یکدیگر مشابه است و فقط تفاوت‌های جزئی در مقدار هر یک از ترکیبات موجود در گونه‌های مختلف وجود دارد. ترکیبات سرخارگل عبارات اند از:
- پلی ساکاریدهایی با وزن مولکولی بالا (مثل اکیناسین)
- ترکیبات فنولی مشتق شده از کافئیک اسید (مثل سنارین که به ویژه در E.angustifolia وجود دارد)
- کیکوریک اسید (در E.purpurea فراوان است)
- اکیناکوزید (در E.purpurea وجود ندارد)
- استرهای سزکوئی ترپن لاکتون
- پیرولیزیدین آلکالوئیدها (مثل ایزوتوسیلاژین و توسیلاژین)
- آلکیل آمیدها (اکیناسئین)
سایر ترکیبات سرخارگل شامل بتائین، اسیدهای چرب، فیتواسترول، رزین و اسانس است.
مکانیزم سرخارگل چیست ؟
ترکیبات فعال سرخارگل که دارای خاصیت دارویی هستند، عبارت اند از:
- مشتقات کافئیک اسید و فرولیک اسید (مثل کیکوریک اسید و اکیناکوزید)
- پلی ساکاریدهای پیچیده (مثل آرابینوگالاکتان‌ها و رامنوآرابینوگالاکتان‌ها)
با این حال، به نظر می‌رسد که اثرات فارماکولوژیکی سرخارگل، حاصل از عملکرد ترکیبی از مواد موجود در گیاه (و نه یک ماده‌ی منفرد) است.
محققان معتقدند اثرات تحریک کنندگی سرخارگل بر روی سیستم ایمنی، بیشتر به خاطر عملکرد بر روی بخش‌های غیر اختصاصی سیستم ایمنی، یعنی سلول‌های فاگوسیت (بیگانه خوار) است.
نوتروفیل‌ها و فاگوسیت‌های تک هسته‌ای، با هدف بلعیدن و دفع ذرات خارجی، از جمله باکتری‌ها یا دیواره‌های سلولی شکسته شده، وارد کانون‌های التهابی می‌شوند. این فرآیند فاگوسیتوز نام دارد و سرخارگل باعث بهبود و ارتقای این فرآیند می‌شود.
سرخارگل، همه‌ی سلول‌های ایمنی را تحریک نمی‌کند. برای مثال، لنفوسیت‌های B (که آنتی بادی تولید می‌کنند) توسط سرخارگل فعال نمی‌شوند.
سرخارگل باعث افزایش تکثیر لنفوسیت‌های T می‌شود؛ ولی تغییری در میزان سایتوکاین‌های محرک ایمنی ایجاد نمی‌کند.
کاربردهای بالینی سرخارگل چیست ؟
بر اساس ۴ مونوگراف منتشر شده در کمیسیون E آلمان در سال‌های ۱۹۸۹ و ۱۹۹۲، امروزه دو نوع از فرآورده‌های سرخارگل در آلمان توصیه و تجویز می‌شوند:
- عصارههای الکلی حاصل از ریشه‌ی E.pallida
- شربت‌های حاصل از اندام‌های هوایی E.purpurea
عصارههای الکلی حاصل از ریشه‌ی E.pallida برای درمان عفونت‌های شبیه آنفولانزا و شربت حاصل از E.purpurea برای درمان سرماخوردگی و عفونت‌های مزمن مجاری تنفسی و مجاری ادراری تحتانی کاربرد بالینی دارد.
شواهد به دست آمده از کارآزمایی‌های منتشرشده نشان می‌دهد که سرخارگل می‌تواند برای درمان زود هنگام عفونت حاد مجاری تنفسی فوقانی مورد استفاده قرار گیرد. با این حال، شواهد کمی وجود دارد که نشان دهد استفاده‌ی طولانی مدت از سرخارگل، در پیشگیری از عفونت‌های تنفسی فوقانی موثر است.
توصیه می‌شود که فرآورده‌های سرخارگل بیش از ۸ هفته مورد استفاده قرار نگیرد. ولی این دوره‌ی مصرف ۸ هفته‌ای به دلیل ایجاد مسمومیت در اثر مصرف سرخارگل نیست؛ بلکه کمیسیون E این دوره را بر این اساس تعیین کرده است که اگر علائم عفونت پس از ۸ هفته بهبود نیافت، درمان قوی‌تری نیاز است و باید به یک متخصص مراجعه کرد.
اخیرا یک مطالعه‌ی مروری، ۱۳ کارآزمایی بالینی تصادفی و کنترل شده با پلاسبو (دارونما) را در مورد فرآورده‌های سرخارگل مورد بررسی قرار داده است. ۴ مورد از این کارآزمایی‌ها بر روی پیشگیری و ۹ مورد از آن‌ها بر روی درمان عفونت‌های مجاری تنفسی فوقانی کار کرده است.
۸ مورد از ۹ کارآزمایی مربوط به درمان، نشان دهنده‌ی اثرات مفید فرآورده‌های سرخارگل بودند؛ در حالی که ۴ کارآزمایی مربوط به پیشگیری، اثرات منفی یا فواید بسیار کمی را در بر داشتند.
عوارض جانبی و موارد منع مصرف سرخارگل چیست ؟
اطلاعات مفیدی در مورد ایمن بودن سرخارگل در دسترس است. این گیاه به ندرت باعث ایجاد عوارض جانبی می‌شود. با این حال در برخی موارد، واکنش‌های آلرژیک یا آنافیلاکتیک جدی گزارش شده است.
کارآزمایی‌ها نشان داده‌اند که عوارض زیر ممکن است در اثر مصرف سرخارگل بروز یابد:
- طعم ناخوشایند دهان
- حالت تهوع یا استفراغ
- درد شکمی
- اسهال
مصرف فرآورده‌های سرخارگل در مبتلایان به موارد زیر ممنوع است؛ زیرا این فرآورده‌ها باعث تحریک سیستم ایمنی می‌شود:
- بیماری‌های خودایمنی، مثل مالتیپل اسکلروز (MS)
- لوکوزیز (نوعی بدخیمی ویروسی شبیه لوسمی)
- اختلالات کلاژن
- سل
- ایدز
دوز و نحوه مصرف سرخارگل چیست ؟
دوز توصیه شده از عصاره‌ی ریشه سرخارگل (تنتور با نسبت ۱:۵ از اتانول %۵۰)، دوزی است که معادل روزانه ۹۰۰ میلی‌گرم از ریشه‌ی گیاه باشد. دوز توصیه شده از شربت سرخارگل، دوزی است که معادل روزانه ۹-۶ میلی‌گرم از اندام‌های هوایی گیاه باشد.
از آن جایی که سرخارگل اثر خود را روی دهان و حلق می‌گذارد و باعث تحریک سیستم ایمنی بافت‌های لنفاوی لوزه‌ها می‌شود، بهتر است به شکل فرآورده‌های مایع یا قرص‌های بوکال (قرص‌هایی که در دهان و زیر گونه قرار می‌گیرند) فرموله شود.
در ایران نیز فرآورده‌های متنوعی از سرخارگل وجود دارد که دو مورد از آن‌ها، “شربت اکیناسه زردبند” و “قطره‌ی اکیناسه ایمونوساپورت” است.
میزان مصرف این شربت، روزی ۳ بار و هر بار یک قاشق غداخوری است.
بزرگسالان برای مصرف قطره گیاهی ایمونوساپورت باید ۳ الی ۴ مرتبه در روز، هر بار ۲۵ تا ۵۰ قطره از این فرآورده را در مقدار کمی آب حل نموده و میل نمایند. برای کودکان بالای ۶ سال، میزان مصرف باید به ۱۵ تا ۲۵ قطره کاهش پیدا کند.
لازم است قبل از مصرف هر یک از فرآورده‌های سرخارگل، با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید.
