تخمین زده میشود حدود %۱۰ جمعیت کشورهای توسعه یافته، مبتلا به التهاب و زخم معده هستند. در کنار داروهای رایجی که برای درمان این بیماری وجود دارد، استفاده از فرآوردههای گیاهی نیز میتواند موثر باشد. در این مقاله ابتدا کمی به بررسی خود بیماری میپردازیم. سپس بررسی خواهیم کرد شیرین بیان چیست و چه کمکی به درمان زخم معده میکند؟
التهاب و زخم معده
“گاستریت” یک واژهی کلی به معنای التهاب لایهی مخاطی معده است. معمولا عوامل مختلفی باعث این التهاب میشوند؛ از جمله:
- مصرف الکل
- مصرف تنباکو
- مصرف ادویهها
- مصرف سموم
- باکتریها
- مصرف داروهای خاصی مثل آسپرین
بیماری زخم معده به معنای آسیب مجزای مخاط معده یا دوازدهه است که حداقل %۱۰ افراد را در کشورهای توسعه یافته درگیر میکند.
به نظر میرسد مکانیزم آسیب مخاطی در التهاب و زخم معده، عدم تعادل عوامل تهاجمی مثل تولید اسید یا پپسین و عوامل دفاعی مثل تولید موکوز، بی کربنات و جریان خون است.
محققان معتقدند هلیکوباکتر پیلوری (نوعی باسیل گرم منفی) همهی بیماران مبتلا به گاستریت مزمن و فعال را آلوده میکند و نهایتا منجر به بیماری زخم معده میشود. البته زخم معده ممکن است بر اثر مصرف داروی آسپرین نیز ایجاد شود.
هلیکوباکتر پیلوری در لایههای عمیق ژل مخاطی که پوشانندهی مخاط است، کلونیزه میشود و احتمالا خواص محافظتی لایه مخاطی را از بین میبرد.
درمان التهاب و زخم معده
هدف از مصرف داروها در این دو بیماری، بهبود درد و محافظت از غشای مخاطی معده است. در موارد خفیف بیماری، ریشه کن کردن عفونت هلیکوباکتر پیلوری و استفاده از آنتی اسیدها کافی است.
در بیشتر بیماران، از آنتاگونیستهای هیستامینی H2 (مثل فاموتیدین)، داروهای آنتی کولینرژیک (مثل پیرنزپین) و مهارکنندههای پمپ پروتون (مثل امپرازول) استفاده میشود که نسبت به آنتی اسیدها، باعث بهبود سریعتر و مطمئنتری خواهند شد.
هم آنتاگونیستهای هیستامینی H2 و هم مهارکنندههای پمپ پروتون میتوانند به عنوان خط اول درمان مورد استفاده قرار گیرند. در صورت ادامه دار بودن علائم، ممکن است هر دوی آنها همزمان استفاده شود. در موارد مقاوم بیماری، ممکن است از سوکرالفیت هم استفاده شود.
گیاه درمانی التهاب و زخم معده
فرآوردههای گیاهی اثرات مفیدی در بهبود التهاب و زخم معده دارند. آلکالوئیدهای “آتروپین” و “اسکوپولامین” که از گیاه “بلادونا” استخراج میشوند، نمونههای اولیه داروهای آنتی کولینرژیک هستند.
آتروپین، اسکوپولامین و فرآوردههای حاصل از برگهای گیاه بلادونا، ندرتا برای مهار ترشح اسید معده استفاده میشوند؛ زیرا دوز مورد نیاز آنها برای این منظور به گونهای است که باعث ایجاد اثرات جانبی ناخواسته میشود.
امروزه، فرآوردههای گیاهی متنوعی با فعالیت ضد زخم شناخته شدهاند؛ ولی مستندات علمی آنها، محدود به بررسی اثرات فارماکولوژیکی آنها در مطالعات حیوانی است و اطلاعات بالینی محدودی مبنی بر تایید استفاده از آنها به عنوان عوامل محافظت کننده از معده در دسترس است.
گیاهان دارویی اصلی که برای بهبود التهاب و زخم معده کاربرد دارند، عبارت اند از شیرین بیان، بابونه و فلفل قرمز.
علاوه بر آن، گیاهان موسیلاژی مثل ختمی، پنیرک، خزه ایسلندی و دانه کتان نیز باعث محافظت از مخاط معده میشوند. استفاده از تخم کتان در این مورد، یک درمان خانگی تایید شده است؛ به این ترتیب که برای مصرف آن، باید به مدت ۳۰ دقیقه در آب خیسانده شود. تخم کتان میتواند با فرآوردههای بابونه نیز مصرف شود.
شیرین بیان چیست ؟
شیرین بیان با نام علمی Glycyrrhiza glabra، گیاهی چند ساله به ارتفاع ۲-۱ متر است که در اروپای جنوبی، مرکز روسیه، عراق و ایران میروید. نام جنس این گیاه، از دو واژهی یونانی glykos به معنای شیرین و rhiza به معنای ریشه گرفته شده است.
بخش مورد استفاده دارویی این گیاه، ریشه و ریزوم خشک شدهی آن است.
مصرف شیرین بیان توسط یونانیان برای درمان زخم معده و توسط پزشکهای عربی برای درمان سرفه و تسکین اثرات جانبی ملینها توصیه شده است.
شیرین بیان حاوی یک گلیکوزید ساپونینی، به نام گلیسیریزین (گلیسیریزیک اسید) است. شیرینی این ترکیب، ۵۰ مرتبه از ساکاروز بیشتر است. میزان گلیسیریزین در ریشه، %۱۳-۶ و در عصاره شیرین بیان، %۲۵-۲۰ است.
در طی فرآیند هیدرولیز، این گلیکوزید به بخش غیر قندی (آگلیکون) به نام گلیسیرِتیک اسید (گلیسیرتینیک اسید) و دو مولکول گلوکورونیک اسید تبدیل میشود.
سایر ترکیبات موجود در شیرین بیان عبارت اند از:
- گلیکوزیدهای فلاونوئیدی
- مشتقات کومارین
- آسپاراژین
- ۲۲% نشاسته
مکانیزم شیرین بیان چیست ؟
هر دو ترکیب گلیسیریزین و گلیسیرتینیک اسید دارای خواص ضد التهابی هستند که باعث اثربخشی شیرین بیان در درمان التهاب روده و معده میشود.
اخیرا مطالعات نشان دادهاند که اثرات ضد زخم شیرین بیان به دلیل مهار آنزیم ۱۵-هیدروکسی پروستاگلاندین دهیدروژناز است. این آنزیم باعث متابولیزه شدن پروستاگلاندینهای E2 و F2 به ۱۵-کتوپروستاگلاندینها میشود که ترکیباتی غیرفعال هستند.
مهار کردن این مسیر متابولیزمی پروستاگلاندینها، باعث افزایش اثر محافظتی پروستاگلاندینها در معده میشود. در نتیجه، یک مخاط محافظتی در معده ایجاد میشود و تکثیر سلولهای مخاط معده، باعث بهبود زخم میشود.
کاربردهای بالینی شیرین بیان چیست ؟
شیرین بیان از دیرباز در طب سنتی برای درمان زخم معده مورد استفاده قرار گرفته است. مشتقات سادهی گلیسیرتینیک اسید از جمله “کاربِنوکسولون” و “شیرین بیان فاقد گلیسیریزین (DGL)”، به طور گستردهای در درمان زخم معده مورد استفاده قرار گرفتهاند.
کاربِنوکسولون نخستین ترکیبی بود که با مکانیزمی به جز مهار ترشح اسید، باعث تسریع بهبود زخم معده شد. با این حال، با توجه به اثرات جانبی مربوط به مصرف شیرین بیان و مشتقات آن و در دسترس بودن داروهای سنتتیک ایمن و موثر، مصرف آن کاهش یافته است.
شیرین بیان توسط کمیسیون E آلمان برای درمان التهاب معده مورد تایید قرار گرفته است.
عوارض جانبی و موارد منع مصرف شیرین بیان چیست ؟
گلیسیرتینیک اسید مهارکنندهی قوی آنزیم ۱۱-هیدروکسی استروئید دهیدروژناز است. این آنزیم، کورتیزول را به کورتیزون تبدیل میکند. کورتیزول بر خلاف کورتیزون و مثل آلدوسترون، میل به اتصال به گیرندههای مینرالوکورتیکوئیدها دارد. آنزیم ۱۱-هیدروکسی استروئید دهیدروژناز با غلظتهای بالا در کلیه وجود دارد.
گلیسیرتینیک اسید با مهار این آنزیم در کلیه، باعث افزایش سطح کورتیزول کلیوی میشود. این کورتیزول به گیرندههای مینرالوکورتیکوئیدی متصل و باعث افزایش بازجذب سدیم از کلیه میشود.
این فعالیت مینرالوکورتیکوئیدی شیرین بیان و مشتقات آن، باعث ایجاد عوارض جانبی از جمله احتباس سدیم و آب، افزایش فشار خون، کاهش پتاسیم و ادم میشود.
بیماران مبتلا به مشکلات قلبی، کبدی، کلیوی، پرفشاری خون و کمبود پتاسیم، باید از مصرف مقادیر قابل توجه گلیسیرتینیک اسید خودداری کنند. همچنین مصرف شیرین بیان در خانمهای حامله و شیرده ممنوع است.
شیرین بیان فاقد گلیسیریزین (DGL)، کمتر باعث احتباس مایعات میشود.
سوء مصرف فرآوردههای حاوی شیرین بیان، باعث اختلال در انقباض عضلات اسکلتی میشود (همانند مصرف داروهای پایین آورندهی چربی خون استاتین).
دوز و نحوه مصرف شیرین بیان چیست ؟
برای درمان زخم معده، شیرین بیان به صورت نوشیدنی مورد استفاده قرار میگیرد. به این ترتیب که ۴-۲ گرم ریشه شیرین بیان به ۱۵۰ میلیلیتر آب در حال جوش اضافه میشود و مخلوط حاصل، به مدت ۵ دقیقه میجوشد. این نوشیدنی را میتوان روزانه ۳ بار پس از صرف هر وعده غذایی میل کرد.
به دلیل فعالیت مینرالوکروتیکوئیدی شیرین بیان، طول دوره درمان نباید بیشتر از ۶-۴ هفته و دوز روزانه نباید بیشتر از ۶۰۰ میلیگرم گلیسیریزین باشد.
شیرن بیان به عنوان طعم دهنده برای پوشاندن طعم تلخ داروها مثل آلوئه ورا، آمونیوم کلرید، کینین و … استفاده میشود.
همچنین شیرین بیان به دلیل داشتن ترکیبات ساپونینی، دارای اثرات سورفاکتانت است. این اثرات، باعث تسهیل جذب داروهایی میشود که جذب آنها ضعیف است؛ از جمله گلیکوزیدهای آنتراکینونی.
۳ مورد از فرآوردههای گیاهی موجود در بازار دارویی کشور برای بهبود زخم معده و دوزادهه عبارت اند از:
- قرص د-رگلیس شرکت ایران داروک؛ حاوی عصاره شیرین بیان
- قرص گاسترودین شرکت دینه؛ حاوی عصاره شیرین بیان، همیشه بهار و ختمی
- قرص گاسترین شرکت گل دارو؛ حاوی عصاره شیرین بیان، بابونه و بومادران
لازم به ذکر است که قبل از مصرف هر یک از این فرآوردهها، با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید.