خانواده درمانی نوعی روان درمانی است که همه اعضای یک خانواده تنی یا ناتنی و در برخی موارد، سایر اعضای خانواده (به عنوان مثال پدربزرگ و مادربزرگ) را در بر می‌گیرد. درمانگران این حوزه با تشکیل جلساتی به خانواده‌ها کمک می‌کنند تا در برخورد با مسائل مهمی که عملکرد خانواده و محیط خانه را درگیر می‌کند، واکنش مناسبی از خود نشان دهند.
هدف خانواده درمانی
خانواده درمانی به اعضای خانواده در بهبود ارتباطات، حل مشکلات خانوادگی، درک و مدیریت موقعیت‌های خاص خانوادگی (از جمله مرگ، بیماری‌های شدید جسمی یا روانی یا مسائل مربوط به کودک و نوجوان) و برقراری محیطی با عملکرد بهتر در خانه کمک می‌کند. همچنین خانواده درمانی در خانواده‌هایی که صرفا یک عضو مبتلا به بیماری جسمی یا روانی دارند، با ایجاد آگاهی بیشتر در سایر اعضای خانواده تا حدود زیادی منجر به حل مشکلات مربوط به مراقبت از فرد بیمار می‌شوند.
در رده سنی کودکان و نوجوانان، کاربرد خانواده درمانی اغلب در مواردی است که کودک یا نوجوان دچاراختلالات شخصیتی، اختلالات اضطرابی یا اختلال خلقی باشد که خانواده و عملکرد اجتماعی آنها را مختل می‌کند و یا در مواردی که به دنبال تشکیل یک خانواده ناتنی، مشکلاتی در تطبیق با زندگی جدید خانوادگی وجود داشته باشد. خانواده‌هایی که اعضای آنها از نژاد، فرهنگ و مذهب‌های مختلف اند نیز می‌توانند از خانواده درمانی بهره مند شوند.
شرح کلی
خانواده درمانی توسط یک درمانگر یا تیمی از درمانگران آموزش دیده و مجرب انجام می‌شود. این درمانگران اغلب روانشناس یا روانپزشک، مددکار اجتماعی و یا مشاور هستند. پروسه خانواده درمانی از جلسات درمانی متعدد تشکیل می‌شود که معمولاً هر کدام یک ساعت طول می‌کشد و در فواصل منظم (به عنوان مثال هفته ای یکبار) و به مدت چند ماه انجام می‌شود. اغلب اوقات این روش درمانی با هدف رفع یک مشکل خاص مانند اختلال روانی در نوجوانان یا سازگاری با حوادثی مثل مرگ در خانواده آغاز می‌شود.
در طول جلسات درمانی مشکلات اضافی مانند مشکلات ارتباطی در خانواده کشف می‌شوند. در یک جلسه درمانی، درمانگران به دنبال تجزیه و تحلیل روند تعامل و ارتباطات خانوادگی هستند و صرفا بر یکی از اعضای خانواده تمرکز نمی‌کنند. درمانگرانی که به صورت تیمی کار می‌کنند، می‌توانند از طریق تعاملاتشان با یکدیگر در طول جلسه، رفتارهای جدیدی را برای خانواده الگو کنند.
خانواده درمانی برمبنای نظریه سیستم‌های خانواده طراحی شده است که در آن خانواده به جای اینکه جمع اعضای منفرد آن باشد، به عنوان یک موجود زنده جداگانه تعریف می‌شود. شیوه خانواده درمانی برای ارزیابی اعضای خانواده از نظر موقعیت یا نقش آنها در محیط خانواده، از تئوری سیستم استفاده می‌کند. به عبارتی مشکلات با تغییر روش کارکل سیستم به جای تلاش برای رفع مشکل یک عضو خاص، برطرف می‌شوند. نظریه سیستم‌های خانواده بر چندین مفهوم اصلی استوار است.
مباحث خانواده درمانی
بیمار شناسایی شده
بیمار شناسایی شده (IP) در واقع همان عضو از خانواده است که با توجه به علائمی که دارد، خانواده را به سمت درمان کشانده است. در خانواده درمانی اغلب کودکان و نوجوانان به عنوان این عامل شناخته می‌شوند. مفهوم IP توسط درمانگران برای جلوگیری از فریب خانواده توسط فرد بیمار و نیز برای جلوگیری از سرایت مشکلات به بقیه اعضا سیستم استفاده می‌شود.
هموستاز (تعادل)
هموستاز به این معنی است که سیستم خانواده در گذر زمان تمایل به حفظ ساختارو عملکرد عادی خود داشته و برابر تغییر مقاومت می‌کند. درمانگران از مفهوم هموستاز برای توضیح سوالاتی استفاده می‌کنند. از حمله این سوالات شامل؛ چرا یک علامت خانوادگی خاص در یک زمان مشخص ظاهر شده است، چرا یک عضو خاص به بیمار شناخته شده تبدیل شده است و بعد از اینکه خانواده شروع به تغییر می کند، چه اتفاقی می افتد.
حوزه خانواده گسترش یافته
حوزه خانواده گسترده شامل اعضای نزدیک، پدربزرگ و مادربزرگ و سایر بستگان خانواده است. این مفهوم برای توضیح انتقال بین نسلی نگرش ها، مشکلات، رفتارها و سایر مسائل استفاده می‌شود. کودکان و نوجوانان اغلب از خانواده درمانی که شامل حوزه خانواده گسترده است نیز بهره مند می‌شوند.
تمایز
تمایز به توانایی هر یک از اعضای خانواده در حفظ احساسات شخصی خود اطلاق می‌شود، در حالی که از نظر عاطفی با خانواده در ارتباط است. یکی از نشانه‌های خانواده سالم ظرفیت آن برای ایجاد تمایز در اعضا است، درحالی که آنها همچنان خود را از اعضای اصلی یک خانواده بدانند.
روابط سه گانه
نظریه سیستم‌های خانواده معتقد است که روابط عاطفی در خانواده‌ها معمولاً مثلثی است. هرگاه دو عضو در سیستم خانواده با یکدیگر مشکلی داشته باشند، عضوی سوم را به عنوان راهی برای ایجاد ثبات در روابط خود انتخاب می‌کنند. مثلث‌ها در یک سیستم خانوادگی معمولاً به گونه ای به هم پیوند می‌خورند که هموستاز خانواده حفظ شود. مثلث‌های معمول خانوادگی شامل؛
- یک کودک و والدین او
- دو فرزند و یک والد
- یکی از والدین و فرزند و پدربزرگ یا مادربزرگ
- سه خواهر یا سه برادر
در اوایل سال ۲۰۰۰، نظریه جدیدی از سیستم، به نام درمان چند سیستمی (MST) بر روی خانواده درمانی اعمال شد که بیشتر اوقات در خانواده‌هایی با کودکان و نوجوانان دچار اختلالات جدی عاطفی انجام می‌شد. MST غالباً به عنوان “رویکرد اکولوژیکی سیستم‌های خانواده” شناخته می‌شود زیرا از نظر اکولوژی، خانواده متشکل از سیستم‌های مختلف دیگری است که خانواده و کودک با آنها در تعامل هستند (به عنوان مثال خانه، مدرسه و اجتماع).
چندین مطالعه بالینی نشان داده است که MST باعث بهبود روابط خانوادگی، کاهش علائم روانپزشکی نوجوانان و مصرف مواد، افزایش حضور در مدرسه و کاهش لزوم بازداشت مجدد برای نوجوانانی با جرایم قانونی شده است. علاوه بر این، MST می تواند وابستگی به جایگزین‌های خارج از خانه در نوجوانان آشفته را کاهش دهد.
آماده سازی
ارجاع به یک متخصص خانواده درمانی ممکن است توسط متخصصین اطفال صورت گرفته باشد. تخمین زده می شود که حدود ۵۰ درصد از مراجعه به مطب پزشکان اطفال مربوط به مشکلات رشدی کودکان است که خانواده‌های آنها را نیز تحت تأثیر قرار داده است. پزشکان خانواده نیز برای ارزیابی نیاز خانواده به درمان از چک لیست علائم یا غربالگرهای روانشناختی استفاده می‌کنند. در صورت شناسایی مشکلات خانوادگی در طی درمان فردی کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلالات روانشناختی تشخیص داده شده، ممکن است خانواده درمانی به درمان فردی اضافه شود.
این روش درمانی توسط روانپزشک، روانشناس بالینی یا سایر متخصصانی صورت می‌گیرد که توسط مجمع متخصصین در امور ازدواج و خانواده درمانی تایید شده‌اند. آنها معمولاً کار خود را با مصاحباتی با اعضای نزدیک خانواده، از جمله کودکان خردسال و همچنین اعضای علامت دار به منظور ارزیابی آغاز می‌کنند. این فرایند به درمانگران اجازه می‌دهد تا دیدگاه هر یک از اعضای خانواده درباره مشکل را ارزیابی کنند و همچنین برداشت‌های اولیه لازم را از عملکرد خانواده داشته باشند. درمانگران معمولا به دنبال سطح و انواع احساسات ابراز شده، الگوهای پیروزی و تسلیم، نقش‌های اعضای خانواده، سبک‌های ارتباطی و موقعیت‌های احساسی مثلثی می‌گردند. آنها همچنین به شدت انعطاف پذیری این الگوها نیز دقت می‌کنند.
آماده سازی معمولاً شامل ترسیم ژنوگرام است که نموداری است که افراد و رویدادهای مهم تاریخی خانواده را به تصویر می‌کشد. ژنوگرام‌ها حاوی حاشیه نویسی در مورد تاریخچه پزشکی و ویژگی‌های اصلی شخصیتی هر یک از اعضا هستند. ژنوگرام‌ها به کشف الگوهای بین نسلی، انتخاب‌های ازدواج، اتحاد و نزاع‌های خانوادگی، وجود اسرار خانوادگی و سایر اطلاعات کمک می‌کند تا وضعیت فعلی خانواده روشن شود.
موارد احتیاط
گاها برای جلوگیری از تعاملات ناپایدار و برخی اختلافات در طول جلسات درمانی، درمان فردی جداگانه نیز برای یک یا چند نفر از اعضای خانواده توصیه شود. خانواده درمانی در بعضی از خانواده‌ها صلاح دیده نمی‌شود. از جمله این موارد عبارتند از:
- خانواده‌هایی که در آنها یکی یا هر دو والد روان پریش هستند یا به بیماری اختلال شخصیت ضداجتماعی یا پارانوئید مبتلا شده‌اند.
- خانواده‌هایی که ارزش‌های فرهنگی یا مذهبی آنها با روان درمانی مخالف است.
- خانواده‌هایی عضوی از آن به دلیل بیماری جسمی یا محدودیت‌های مشابه نمی‌توانند در جلسات درمانی شرکت کنند.
- خانواده‌هایی که اعضای آنها ساختار شخصیتی بسیار سخت و مقاوم دارند.
- خانواده‌هایی که اعضای آنها نمی‌توانند به طور منظم برای ملاقات‌ها مراجعه کنند یا تمایلی ندارند.
خطرات خانواده درمانی
خطر اصلی در خانواده درمانی، عدم رضایت شخصی احتمالی و مقاومت افراد نسبت به درمان و درگیری میان اعضا است. خانواده درمانی ممکن است برای اعضای خانواده با اختلالات روانشناختی تشخیص داده شده نیز دشوار باشد. خانواده درمانی به ویژه برای کودکان و نوجوانان دشوار و استرس زا است زیرا درک کاملی از روند درمان ندارند. افزودن درمان فردی به خانواده درمانی برای کودکان و نوجوانان با همان درمانگر (در صورت لزوم) یا درمانگری که از خانواده درمانی آگاهی دارد می‌تواند مفید باشد.
نتایج طبیعی
نتایج حاصله از خانواده درمانی متفاوت اند. اما در شرایط خوب، شامل بینش بیشتر، افزایش تمایز افراد خانواده، بهبود ارتباطات در خانواده، سست شدن الگوهای رفتاری نابجای قبلی و حل مشکلی است که خانواده را به سمت درمان سوق داده است.
نگرانی‌های والدین
خانواده‌های ناتنی که امروزه در حال افزایش اند، کاندیداهای بسیار خوبی برای خانواده درمانی هستند. کودکان و نوجوانان در خانواده‌های ناتنی اغلب در تنظیم روابط خود به مشکل می‌خورند، بنابراین شرکت در خانواده درمانی می‌تواند مفید باشد. خانواده‌های ناتنی، که به آنها “خانواده‌های ترکیبی” گفته می‌شود، فشارهای منحصر به فردی را تجربه می کنند. محققان علوم خانواده درمانی و انجمن خانواده‌های ناتنی آمریکا (SAA) این اصطلاح را نادرست می‌دانند زیرا به نظر می رسد که اعضا پس از قرارگیری در یک خانواده ناتنی جدید، فردیت و وابستگی خود را به افراد خارج از اعضای خانواده را از دست می‌دهند.
محیط یک خانواده ناتنی به عنوان یک خانواده ترکیبی می‌تواند منجر به ایجاد انتظارات غیر واقعی، فرزندان گیج و متعارض، سازگاری دشوار و در بسیاری از موارد، عدم موفقیت در ازدواج و تشکیل خانواده شود. خانواده درمانی می‌تواند به اعضای خانواده کمک کند تا با این مسائل کنار بیایند.
کودکان و نوجوانان و حتی در بعضی موارد والدین ممکن است تمایلی به شرکت در خانواده درمانی نداشته باشند. خانواده درمانی در داخل خانه از اوایل سال ۲۰۰۰ به عنوان گزینه‌ای برای خانواده‌هایی که نوجوانان بسیار آشفته دارند و اعضای خانواده تمایلی به مراجعه فردی به درمانگر ندارند، در دسترس است. در خانه درمانی، یک درمانگر یا تیمی از درمانگران مستقیماً به خانه فرد می‌آیند و جلسات درمانی را در آنجا انجام می‌دهند.
