این روزها که شاهد وقوع زمین‌لرزه‌های ریز و درشت در اقصی‌نقاط کشور هستیم و بازار شایعات مبنی بر وقوع “فلان زمین‌لرزۀ ۷ ریشتری در فلان‌جا” حسابی داغ است؛ گفتیم کمی اطلاعات عمومی‌تان را در زمینۀ زمین‌لرزه بالاتر ببریم.
زمین‌لرزه و ۲۰ نکتۀ کاربردی که نمی‌دانستید!
۱. زمین پر است از نقاط لرزه‌خیز مطرح؛ کالیفرنیا، ژاپن، نیوزیلند و … ولی پدر علم لرزه‌شناسی مدرن اهل ایرلند بوده که منطقه‌ای تقریباً آرام (از نظر فعالیت لرزه‌ای) محسوب می‌شود.
۲. در سال ۱۸۴۹، رابرت ملت (Robert Mallet)، مهندس ایرلندی‌الاصل، تعدادی بشکۀ باروت را که در یکی از سواحل مخفی کرده بود، منفجر نمود. هدف وی، بررسی کیفیت گذر موج انفجار از سنگ و اشیای دیگر بود. این اولین آزمایش لرزه‌شناسی در جهان محسوب می‌شود.
۳. ما هم‌چنین واژۀ Seismology (لرزه‌شناسی) را مرهون زحمات رابرت ملت هستیم. وی این واژه را از ریشۀ یونانی “seismos” – به معنی زمین‌لرزه – اقتباس نمود.
۴. با این حال، ملت اولین کسی نیست که به بررسی فعالیت‌های لرزه‌ای پرداخته است. ارسطو، فیلسوف یونانی، در قرن چهارم پیش از میلاد مسیح، اعلام کرده بود که لرزه‌های سطحی در اثر عبور باد از فضاهای زیرزمینی ناشی می‌شود.
۵. در قرن دوم پس از میلاد، ژانگ هنگ (Zhang Heng) چینی توانست اولین دستگاه لرزه‌نگار را اختراع کند. آن طور که می‌گویند، لرزه‌نگار وی موفق شده بود لرزه‌ای را – که انسان قادر به حس آن نبوده – ثبت نماید.
۶. زمین‌لرزۀ بزرگی که در نزدیکی لیسبون پرتغال، در سال ۱۷۵۵، به وقوع پیوست، در فنلاند نیز احساس شده بود. همین مسئله باعث مطرح شدن این ایده شد که امواج انرژی از یک نقطۀ کانونی برخاسته و در طول سنگ‌ها جابه‌جا می‌شود، مشابه همان حالتی که امواج صوت در هوا سیر می‌کنند.
۷. در اوایل قرن بیستم بود که دانشمندان توانستند به درک پایه‌ای از امواج لرزه‌ای برسند. این امواج هم‌اکنون در دو شاخۀ لرزه‌ای (Body، که در درون زمین منتشر می‌شوند) و سطحی طبقه‌بندی شده‌اند.
۸. موج لرزه‌ای، که تحت عنوان “موج P” هم شناخته می‌شود، سرعت بالاتری نسبت به سایر امواج زمین‌لرزه داشته و اولین موجی است که در پی وقوع زلزله، ثبت می‌شود.
۹. می‌دانید غیر از لرزه‌نگار، چه چیز دیگری قادر به تشخیص موج P می‌باشد؟ سگ. سگ‌ها می‌توانند این امواج را – که فراتر از آستانۀ شنوایی انسان است – بشنوند. یکی از دلایلی که این حیوانات پیش از وقوع زمین‌لرزه پارس می‌کنند، همین است.
۱۰. موج P در همان جهت سیر انرژی، ذرات را فشرده و جابه‌جا می‌کند. این حرکت، مشابه نواختن آکاردیون است.
۱۱. ولی امواج S – که نوع کندتری از موج لرزه‌ای است – ذرات را عمود بر جهت انتشار خود جابه‌جا می‌کنند.
۱۲. موج سطحی، که نزدیک به سطح زمین انتشار مییابد، عامل اصلی خرابی‌های ناشی از زمین‌لرزه محسوب می‌شود. این امواج سرعت کم‌ترین نسبت به امواج لرزه‌ای دارند، ولی با این حال، انرژی خود را در طول مسیر از دست نمی‌دهند.
۱۳. با این که امروزه امواج لرزه‌ای کاملاً شناخته شده‌اند، ولی علم هم‌چنان قادر به توجیه “نور زلزله” یا EQL نمی‌باشد. نور زلزله (Earthquake lights) به مجموعه پرتوهای نوری اطلاق می‌شود که پیش از وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ، در قالب چندین رنگ متفاوت، در آسمان مشاهده می‌شود. تاریخچۀ مشاهدۀ این نور به قرن چهارم پیش از میلاد باز می‌گردد.
۱۴. مقاله‌ای که در سال ۲۰۱۴ در ژورنال Seismological Research Letters منتشر شد، بارهای مثبتی را که پیش از وقوع لرزه و در پی افزایش تنش در امتداد خطوط گسل تجمع مییابد، عامل اصلی EQL معرفی کرد.
۱۵. زمین‌لرزه‌های بزرگ عمدتاً در امتداد گسل‌ها وقوع می‌یابند؛ چرا که ورقه‌های تکتونیک در طول این خطوط در کنار هم می‌لغزند رو روی سست‌کره جابه‌جا می‌شوند. با این حال روزانه هزاران زمین‌لرزۀ کوچک – که توسط انسان حس نمی‌شود – به وقوع می‌پیوندد. این لرزه‌های کوچک اغلب ناشی از انفجارها (تست سلاح‌های هسته‌ای و کار در معدن) و صعود گدازه در کوه‌های آتش‌فشان است.
۱۶. گدازۀ آتش‌فشانی در طول مسیر خود [ به سطح زمین] قادر است شکستگی‌هایی را در پوسته ایجاد کرده، و یا حتی شکستگی‌های موجود را گسترش دهد. این سازوکار را می‌توان به دورریز مواد زائد در فرآیند استخراج نفت و گاز تشبیه نمود؛ که به نوبۀ خود می‌تواند منجر به بروز لرزه‌هایی شود.
۱۷. زلزله‌های غیرتکتونیک، عموماً بزرگایی برابر و یا کم‌تر از ۳ واحد در مقیاس ریشتر دارد. ریشتر با وجود شهرت جهانی، امروزه مقیاسی قدیمی برای سنجش بزرگی زلزله محسوب می‌شود. با این حال، قانون گوتنبرگ-ریشتر (Gutenberg-Richter) هم‌چنان شالودۀ دو علم لرزه‌شناسی و ژئوفیزیک را تشکیل می‌دهد. در ساده‌ترین تعریف، این قانون بیان می‌دارد که هر چقدر بزرگی زمین‌لرزه افزایش یابد، احتمال وقوع آن نیز در جهت عکس، کاهش مییابد.
۱۸. قانون فوق ژانویۀ امسال، از سوی Scientific Reports به‌روزرسانی شد.
۱۹. که زمان‌بندی خوبی بوده است! چرا که به نظر می‌رسد فراوانی وقوع زلزله‌های بزرگ به طور محسوسی در حال افزایش است. از سال ۱۹۷۷ تا ۱۹۹۹ هیچ‌گونه زمین‌لرزه‌ای با بزرگای حداقل ۸/۵ ریشتر ثبت نشده بود. ولی از سال ۲۰۰۴ تا کنون، زمین ۶ مورد زلزلۀ حداقل ۸/۵ ریشتری را از سر گذرانده است.
مقالۀ مرتبط: پیش‌بینی: احتمال افزایش تعداد زمین‌لرزه‌های بزرگ در ۲۰۱۸
۲۰. ولی سیارۀ کج‌وکولۀ ما (!) در زمان‌هایی بیشتر لرزیده و گاهی اوقات آرام می‌گیرد. برای مثال طی یک دورۀ ۱۵ ساله، از ۱۹۵۰ تا ۶۵، حداقل ۷ زمین‌لرزۀ ۸/۵ ریشتری (و بالاتر) ثبت شده است. پس نگرانی بی‌مورد فایدۀ چندانی نخواهد داشت! بیایید خیلی به زمین‌لرزه فکر نکنیم.
