اختلالات شناختی دسته‌ای از اختلالات روانی است که در درجه اول بر توانایی‌های شناختی از جمله یادگیری، حافظه، درک و حل مسئله تأثیر می‌گذارد. برای درمان این اختلالات از داروهای نوتروپیک (تقویت کننده حافظه و عملکردهای شناختی) استفاده می‌شود. اما می‌خواهیم نگاهی به رویکرد گیاه درمانی اختلالات شناختی داشته باشیم. در این مقاله به بررسی پاسخ سوالاتی از جمله جینکو چیست و چه مزیتی به سایر داروهای نوتروپیک دارد، می‌پردازیم.
ابتدا کمی در مورد اختلالات شناختی و زوال عقل صحبت می‌کنیم.
اختلالات شناختی و زوال عقل چیست؟
تظاهرات بالینی این اختلالات عبارت اند از:
- اختلال در حافظه و سایر عملکردهای شناختی
- علائم عاطفی مانند اضطراب و افسردگی
- علائم جسمی مانند وزوز گوش، سرگیجه و سردرد
نوعی از این اختلالات شناختی، زوال عقل (دمنس) است. در زوال عقل، چندین عملکرد ذهنی در سطوح بالاتر نیز به طور همزمان تحت تاثیر قرار می‌گیرند. برخی علائم زوال عقل عبارت اند از:
- اختلال در حافظه
- تفکر انتزاعی (غیر واقعی)
- اختلال در عملکردهای روانی- حرکتی (مثل گفتار)
- تغییرات خلقی
- اختلال در روابط اجتماعی
- اختلالات شخصیتی
- اختلالات خواب
یکی از معیارهای اصلی تشخیص زوال عقل این است که به درجه‌ای رسیده باشد که به طور قابل توجهی در فعالیت‌های زندگی روزمره اختلال ایجاد کرده باشد.
اقدامات درمانی غیردارویی برای این دسته از اختلالات، اصولا همان تقویت رابطه‌ی بین بیمار و روان درمانگر آن‌هاست. ولی در بیشتر مواقع، چنین برنامه‌های آموزش شناختی برای بیماران موثر نخواهد بود.
در طی دهه‌ی گذشته، فرضیه‌ای مطرح شده است که زوال عقل (از نوع آلزایمر) به دلیل کمبود استیل کولین در سیستم عصبی مرکزی رخ می‌دهد. در نتیجه، دسته‌ی جدیدی از داروها طراحی شده که مهارکننده‌ی استیل کولین استراز (آنزیم تجزیه‌ی استیل کولین) هستند؛ از جمله تاکرین، دونپزیل، ریواستیگمین و گالانتامین.
در ادامه به آشنایی با گیاه دارویی جینکو، به عنوان درمانی برای اختلالات شناختی می‌پردازیم.
جینکو چیست ؟
درختان جینکو با نام علمی Ginkgo biloba، قدمتی حدود ۳۰۰ میلیون سال بر روی کره زمین دارند؛ بنابراین به نظر می‌رسد سرسخت بودن آن‌ها در شرایط گوناگون، از ویژگی‌های اصلی این موجودات باشد. این گیاهان به حشرات مضر، میکروارگانیسم‌ها، سموم محیط زیستی و زندگی شهرنشینی مقاوم هستند.
جینکو به عنوان درخت زینتی در خیابان‌های پرترافیک شهرهایی بزرگ، مثل توکیو و نیویورک کاشته می‌شود. به نظر می‌رسد توانایی برخی از ترکیبات جینکو در به دام انداختن رادیکال‌های آزاد، دلیل مقاومت این گیاهان به تاثیرات جهش زای محیطی باشد. این اثر به نوبه خود، می‌تواند روی خواص دارویی جینکو اثر داشته باشد.
جینکو هیچ نقشی در طب سنتی اروپا ندارد؛ ولی حدود ۲۰۰۰ سال است که از این گیاه، در چین و سایر بخش‌های آسیای شرقی برای طب سنتی استفاده می‌شود. یکی از کابردهای عمده‌ی جینکو در طب سنتی چین، درمان آسم است. هم‌چنین امروزه در چین، از عصاره‌ی برگ‌های جینکو برای درمان زخم استفاده می‌شود.
جینکو یک گیاه دو پایه است که گل‌های نر و ماده، روی درخت‌های متفاوتی می‌رویند. این درختان تا قبل از ۳۰-۲۰ سالگی گل نمی‌دهند. درختان جوان، نازک و گلابی شکل هستند؛ ولی به تدریج دارای تاجی گسترده می‌شوند و ارتفاع آن‌ها به ۴۰ متر نیز می‌رسد. قطر تنه‌ی این درختان به ۲۰-۱۰ متر می‌رسد. جینکو گیاهی بومی کشور چین است.
قسمت مورد استفاده دارویی جینکو، برگ‌های سبز و خشک شده‌ی آن است که از آن عصاره تهیه می‌شود. بیشتر این گیاه به صورت فله از چین، ژاپن، کره شمالی و جنوبی، مزارعی در اروپا (جنوب فرانسه) و آمریکای شمالی تهیه می‌شود.
ترکیبات جینکو عبارت اند از:
- فلاونوئیدها
- ترپنوئیدها
- جینکولید A، B و C
- بیلوبالید
- جینکولیک اسید (این ترکیب، سمی و آلرژی زا است)
مکانیزم جینکو چیست ؟
بر اساس مونوگراف کمیسیون E آلمان، اثرات فارماکولوژیکی این گیاه عبارت اند از:
- افزایش تحمل هیپوکسی (کمبود اکسیژن)؛ به ویژه در بافت‌های مغزی
- مهار ادم (ورم) مغزی ناشی از تروما (ضربه) یا سموم
- کاهش ادم و ضایعات شبکیه
- مهار کاهش تعداد گیرنده‌های موسکارینی استیل کولین و آلفا۲ آدرنرژیک؛ بهبود جذب کولین در ناحیه هیپوکمپ مغز
- تقویت حافظه و توانایی یادگیری؛ کمک به جبران اختلالات تعادلی
- بهبود خواص رئولوژی[۱] خون
- به دام انداختن رادیکال‌های آزاد ناشی از اکسیژن
- مهار فاکتور فعال کننده‌ی پلاکتی (PAF)
- محافظت از سلول‌های عصبی
مانند سایر داروهای گیاهی، تصور بر این است که تمامی ترکیبات اصلی عصاره جینکو در ایجاد اثرات دارویی آن موثر است؛ ولی برخی اثرات فارماکولوژیکی جینکو، مربوط به گروه خاصی از این ترکیبات است.
برای مثال، فلاونوئیدهای جینکو (به ویژه مشتقات ترکیب روتین) باعث به دام انداختن رادیکال‌های آزاد می‌شوند.
جینکولیدها باعث مهار فاکتور فعال کننده‌ی پلاکتی (PAF) می‌شوند. این ماده در پاسخ به محرک‌های متنوعی در غشای سلول‌های پستانداران ساخته می‌شوند و اثرات فیزیولوژیکی متنوعی را به جای می‌گذارد. اگر مقدار این ماده زیاد باشد، می‌تواند باعث فرآیندهای بیماری زا شود؛ برای مثال، باعث تجمع پلاکتی در خون می‌شود و یک واسطه‌ی اصلی در فرآیندهای التهابی و آلرژی زا است.
جینکولیدها و بیلوبالید که ساختار شیمیایی منحصر به فردی در طبیعت دارند، باعث محافظت از سلول‌های عصبی نیز می‌شوند.
کابردهای بالینی جینکو چیست ؟
مونوگراف کمیسیون E آلمان، موارد زیر را به عنوان کاربردهای بالینی عصاره جینکو تایید کرده است:
- درمان علائم اختلالات شناختی در سندروم‌های زوال عقل؛ از جمله اختلال حافظه، اختلال تمرکز، افسردگی، سرگیجه، وزوز گوش و سردرد
- درمان درد ناشی از راه رفتن در بیماران مبتلا به [۲]Fontaine (این درمان در کنار فیزیوتراپی پیشنهاد می‌شود)
- درمان سرگیجه و وزوز گوش با منشا عروقی یا منشا دیگر
عوارض جانبی و موارد منع مصرف جینکو چیست ؟
بروز عوارض جانبی در اثر مصرف جینکو بسیار نادر است؛ ولی ممکن است عوارض زیر را به همراه داشته باشد:
- ناراحتی گوارشی خفیف
- سوء هاضمه
- حالت تهوع
- سردرد
- واکنش‌های آلرژی پوستی
فرآورده‌های حاوی جینکو برای افرادی که به آن حساسیت دارند، منع مصرف دارد.
دوز و نحوه مصرف جینکو چیست ؟
دوز روزانه جینکو، ۲۴۰-۱۲۰ میلی‌گرم عصاره جینکو است که در ۳-۲ دوز مجزا مصرف می‌شود. اشکال دارویی متنوعی از جینکو در بازار موجود است؛ از جمله قرص، محلول یا فرآورده‌های تزریقی.
توصیه می‌شود در افراد مبتلا به زوال عقل، این فرآورده حداقل به مدت ۸ هفته مورد استفاده قرار گیرد.
هم‌چنین ۳ ماه پس از شروع مصرف دارو، بیمار باید برای بررسی مناسب بودن درمان، مورد ارزیابی قرار گیرد.
مزیت درمانی جینکو چیست ؟
فرآورده‌های ضد زوال عقل فرموله شده با عصاره جینکو، بیش از ۳۰ سال است که توسط پزشکان آلمانی تجویز می‌شود و به خوبی مورد پذیرش بیماران قرار گرفته است.
شیوع عوارض جانبی این داروها در مقایسه با داروهای معمول (مهارکننده‌های استیل کولین استراز)، بسیار پایین است. عوارض جانبی مهارکننده‌های استیل کولین استراز ممکن است باعث شود بیماران خودسرانه دوز مصرفی خود را کم کنند. در این صورت ممکن است اثر درمانی مطلوب را مشاهده نکنند.
مزیت دیگر عصاره‌های جینکو، هزینه پایین آن هاست؛ به طوری که قیمت داروهای مهار کننده استیل کولین استراز، ۶-۳ برابر فرآورده‌های جینکو است.
[۱]– علم جریان و تغییر شکل جریان‌ها که برهم کنش بین نیروها، تغییر شکل و زمان را توصیف می‌کند.
[۲]– نوعی بیماری شریانی محیطی است که در آن، شریان‌های اندام‌های محیطی و به ویژه پاها تنگ می‌شوند. علامت شایع آن، درد پا در هنگام راه رفتن است که با استراحت برطرف می‌شود.
