قرار گرفتن در معرض مقادیر زیاد تشعشات برای سلامتی انسان بسیار مضر است. مسمومیت‌های حاد پرتوییِ دانشمندان روزگاران قدیم که روی مواد رادیواکتیو تحقیق می‌کردند، و یا بازماندگان انفجار بمب‌های هسته‌ای را ببینید. روش‌های پیچیده‌ای که پزشکان می‌بایست با عمل به آنها از بیماران سرطانی خود به هنگام رادیوتراپی محافظت کنند، و یا عوارض بلندمدت در بازماندگان سرطان که توسط تکنولوژی‌های قدیمی درمان شده‌اند را شاهد باشید. با توجه به این‌ها، کاملا روشن است که دوزهای بالا از تشعشعات، خطرناک هستند.
اما وقتی صحبت از تشعشعات دوز پایین (Low Dose Radiation: LDR) می‌شود، علم شفافیت کمتری در این رابطه دارد. دانش پزشکی، صنایع هسته‌ای و سازمان‌های نظارتی دولتی، رویکرد محافظه‌کارانه‌ای در ارتباط با LDR نشان می‌دهند. با این حال، در سال‌های اخیر محققان، این موضوع که همه‌ی تشعشعات مضر هستند را زیر سوال برده‌اند و شروع به مطالعاتی کردند که نشان دهند آیا دوزهای پایین می‌توانند در اصلاح ژنتیکی، جلوگیری از آسیب‌های بافتی و … مفید واقع شوند.
حساب و کتاب‌ها
آنچه که از تاثیرات LDR روی سلامت بدن مورد قبول عموم بوده، بر گرفته از یک ارزیابی ریاضی می‌باشد که به مدل بدون آستانه‌ی خطی معروف است. این مدل اساسا از روابط ریاضی استفاده می‌کند تا تاثیرات دوزهای پایین را با توجه به نتایج مشاهده شده در دوزهای بالا برون‌یابی کند.
با استفاده از داده‌های گرفته شده از افرادی که در معرض سطوح متوسط تا بالای تشعشعات قرار گرفتند – خصوصا آنهایی که در پایان جنگ جهانی دوم در هیروشیما و ناکازاکی بودند – دانشمندان موفق به تهیه جداولی شدند که دوز پرتوها را نسبت به بیماری‌های مختلف مقایسه می‌کند.
همان طور که انتظار می‌رود، این اطلاعات نشان می‌دهد که احتمال ابتلا به سرطان به نسبت دوز تشعشعات افزایش می‌یابد. در مدل بدون آستانه‌ی خطی، این نسبت برای اندازه‌های کمتر برون‌یابی می‌شود تا احتمال ابتلا برای افرادی که در معرض مقادیر کمتری از پرتو بوده‌اند، به صورت تئوری به دست آید.
به بیانی ساده‌تر، این مدل فرض می‌کند که اگر میزان زیادی از تشعشعات باعث بروز میزان زیادی از سرطان‌ها شود و مقادیر متوسط تشعشعات، مقادیر متوسطی از سرطان را به همراه داشته باشد، آنگاه دوزهای پایین تشعشعات (LDR)، میزان کمی از سرطان را برای بدن به وجود می‌آورد. به عبارت دیگر، آستانه‌ای وجود ندارد که برای دوزهای کمتر از آن، تشعشعات سبب بروز سرطان نشوند.
این فرض برای دهه‌هاست که مورد قبول عموم بوده. به گفته‌ی ادوارد کالابریس، متخصصان سم‌شناسی توجه خود را روی تاثیرات دوزهای بالا متمرکز کرده‌اند؛ چراکه آنها به شکل واضح‌تری خطرناک هستند. تحقیق کردن روی تاثیرات نامحسوس LDR، به مطالعات وسیع‌تر و دشوارتری نیاز دارد. از طرفی محققان برای حفاظت از سلامت عمومی، نیاز مبرزی به این مطالعات احساس نمی‌کنند.
تحقیقات حال حاضر
اما با شروع قرن جدید، محققان، مطالعه روی هورمسیس تشعشعات (Radiation Hormesis) را دوباره از سر گرفته‌اند و روش‌های درمانی با استفاده از LDR را روی حیوانات آزمایشگاهی برای بیماری‌های مختلفی آزمایش می‌کنند.
مطالعات متعددی روی موش‌ها نشان داده‌است که اگر موش‌ها در معرض LDR قرار بگیرند، پس از مدتی بدن آنها در مقابل تاثیرات منفی دوزهای کشنده اشعه ایکس، مقاومت نشان داده و میزان تخریب DNA و مرگ‌ومیر کاهش می‌یابد.
با دریافت میزان کمی از تشعشعات در دوران جنینی نیز، اثر مشابهی مشاهده شد. قرار گرفتن موش‌های حامله در معرض پرتوهایی مشابه تشعشعاتی که مردم ساکن در چرنوبیل به هنگام حادثه هسته‌ای سال ۱۹۸۶ دریافت کردند، صدمه‌ای به نوزاد موش‌ها وارد نکرد. همچنین محققان یافتند که اگر این موش‌ها در مقابل دوزهای بیشتری از تشعشعات قرار بگیرند، آسیبی که به DNA و گلبول‌های سفید آنها وارد می‌شود کمتر از آسیب به موش‌هایی است که در معرض LDR نبوده‌اند.
در سال‌های گذشته، LDR توانایی‌های بسزایی در مبارزه با عوارض دیابت از خود نشان داده‌است. دانشمندان دریافته‌اند هنگامی که موش‌های دیابتی در معرض مقادیر کمی از تشعشعات قرار می‌گیرند، سرعت بهبود آنها افزایش می‌یابد. همچنین آزمایشاتی روی دیگر جوندگان نشان داده که تشعشعات با دوز بسیار پایین می‌تواند جلوی آسیب به کلیه‌ها را بگیرد؛ آسیبی که یکی از متداول‌ترین عوارض بلندمدت دیابت محسوب می‌شود.
مطالعاتی این چنین گویای آنند که ممکن است مدل بدون آستانه‌ی خطی اشتباه باشد؛ یعنی امکان دارد که دوزهای به خصوصی وجود داشته باشند که از میزان پرتوهای دریافتی روزانه بیشتر و از آستانه‌ی دوزهای زیان آور کمتر بوده و در واقع مزایای سلامتی به همراه داشته باشند.
چرا تشعشعات ممکن است خوب باشند؟
به طور معمول، ما میزان کمی از پرتوهای ‘پس‌زمینه’ را از فضا و خود زمین دریافت می‌کنیم. مکانیزم‌های معمولی تعمیر سلول‌ها به طوری تکامل یافته‌اند که این مشکل را از بین ببرند. سیستم‌های آنزیمیِ سلول، غشاهای آسیب دیده و DNAهای تغییر یافته را بازسازی می‌کنند.
LDR مستلزم قرار گرفتن در معرض تشعشعاتی کمی بیشتر از حد معمول و پس‌زمینه است. محققان این نظریه را داده‌اند که با به‌کارگیری LDR، مکانیزم‌های معمولیِ سلول‌ها برای تعمیر خود تقویت یافته و به این شکل فوائد این روش به دست می‌آید. نتیجه‌ای که مشاهده می‌شود یک سیستم دفاعی است که در مقابل تهدیدها مبارزه می‌کند و یک موجود زنده‌ی محافظت‌شده را می‌سازد.
در حال حاضر مباحثه‌هایی بین متخصصان پزشکی وجود دارد مبنی بر اینکه آیا اشعه‌ی ایکسی که در سی‌تی‌اسکن استفاده می‌شود برای بیمار مضر است یا خیر. با توجه به این مباحثه‌ها، موضوع هورموسیس تشعشعات، موضوعی داغ و البته بحث برانگیز بوده‌است.
علاوه بر این، این موضوع، مبحثی پیچیده نیز هست. دوز بهینه و مطلوب برای هر شخص، احتمالا به عوامل بسیاری مانند ژنتیک، سن و حتی شیوه‌ی زندگی فرد بستگی دارد؛ و حتی برای یک شخص به خصوص، ممکن است دوز بهینه در یک شرایط سلامتی خاص نسبت به شرایطی دیگر متفاوت باشد.
این امر، پرتوها را به یک مبحث پیچیده در علوم پزشکی تبدیل می‌کند و توضیح می‌دهد که چرا شما به طور معمول بحث‌هایی در رابطه با فوائد آن نمی‌شنوید. با این حال در مقالات علمی، مطالعاتی که به هورموسیس تشعشعات پرداخته‌اند، نسبت به سه دهه‌ی گذشته به طور پیوسته‌ای افزایش داشته‌است.
تشعشعات در پزشکی
برخی از محققان شروع به تحقیق در رابطه با تاثیر LDR روی مردم کرده‌اند. برای مثال، یکی از مطالعات اخیر نشان می‌دهد که در ایالاتی از آمریکا که در آنها آزمایشات هسته‌ای صورت می‌گرفته و یا اورانیوم استخراج می‌شده، سرطان ریه به طور چشم‌گیری کمتر رخ داده‌است.
با این حال بخش بزرگتری از جامعه‌ی پزشکی هنوز قانع نشده‌است. در سال ۲۰۰۶، یک بررسی توسط اکادمی ملی علوم آمریکا صورت گرفت که در آن با انجام مطالعات فراوان، نتیجه‌گیری شد که مدارکی که هورموسیس تشعشعات را اثبات کنند، بسیار ضعیف هستند. این بررسی اشاره کرد که با وجود اینکه فوائد LDR در برخی از مطالعات گزارش شده‌است، ضررهای این روش به طور کامل مورد بررسی قرار نگرفته و ممکن است چندین سال پس از انجام آزمایش، مواردی مانند جهش ژن، مرگ سلول‌ها، و یا سرطان ایجاد شود.
برای مثال در آزمایش‌هایی روی سگ‌هایی که در طول مدت زندگی خود، LDR دریافت می‌کردند، با اینکه سیستم دفاعی بدن سگ‌ها قوی‌تر شده بود، آنها مبتلا به بیماری ذات‌الریه شده‌بودند. دانشمندانِ این مطالعه نوشتند: “هنوز روشن نیست که این روش در نهایت منجر به سود، ضرر، یا هیچ تغییری در وضع سلامتی فرد شود.”
پیش از این که ریسک‌ها و فوائد مقادیر کم تشعشعات بر ما روشن شود، مسیر درازی در تحقیق‌ها باقی مانده‌است. اما هنگامی که پاسخ‌ها بیایند، می‌توانند نکات مهمی درباره‌ی پیشرفت بیماری‌هایی نظیر سرطان و روش‌های مبارزه‌ی بدن ما با آنها را آشکار کنند.
