دسته‌های مختلفی از گیاهان دارویی، از جمله گیاهان دارویی تلخ در درمان سوء هاضمه نقش دارند. در این مقاله ابتدا کمی با این گیاهان دارویی آشنا می‌شویم و سپس بررسی خواهیم کرد گیاه سپاس زرد برگ چیست و چه نقشی در بهبود سوء هاضمه دارد؟
گیاهان دارویی تلخ
گیاهان دارویی تلخ که به آن‌ها “یوپپتیک‌ها” نیز می‌گویند، باعث بهبود ترشح شیره معده و تسهیل عمل هضم می‌شوند. این گیاهان به درمان کم اشتهایی، بی اشتهایی، سوء هاضمه و به طور کلی بیماری‌های گوارشی که باعث باقی ماندن غذا در معده به مدت طولانی و عدم هضم کافی می‌شود، کمک می‌کنند.
گیاهان دراویی تلخ که دارای مزه‌ی تلخ شدیدی هستند، باعث تحریک اشتها و بهبود هضم معدی می‌شوند. در عمل، این گیاهان باعث حساس شدن گیرنده‌های چشایی دهان و به دنبال آن، تحریک ترشح بزاق می‌شوند. این حساس شدن، به مدت ۳۰-۲۰ دقیقه ادامه خواهد داشت؛ به همین دلیل است که ظرف ۲۰ دقیقه پس از مصرف این گیاهان، باید وعده غذایی را میل نمود.
هم‌چنین گیاهان تلخ باعث تحریک ترشح گاسترین می‌شوند. گاسترین هورمونی است که باعث تحریک ترشح هیدروکلریک اسید در معده می‌شود. با این حال، برخی محققان معتقدند که این گیاهان فقط قادر به تحریک فرآیند هضم در افراد مبتلا به کمبود ترشح شیره معده هستند.
برخی اوقات از گیاهان دارویی تلخ برای درمان کم اشتهایی ناشی از کاهش ترشح شیره معده در سالمندان استفاده می‌شود؛ ولی در درمان بی اشتهایی عصبی کاربردی ندارند.
معمولا این گیاهان به صورت دم کرده با خلوص %۴-۲ و یا تنتور استفاده می‌شوند.
گیاهان دارویی تلخ به چند دسته تقسیم می‌شوند:
- گیاهان خالص (pure)؛ مثل سپاس زرد رنگ، قنطوریون و کواسیا
- گیاهان عطری یا آروماتیک؛ مثل افسنطین (خاراگوش) و نارنج
- گیاهان موسیلاژی؛ مثل خزه ایسلندی
- گیاهان تند؛ مثل زنجبیل
- گیاهان آلکالوئیدی؛ مثل کینین
دسته‌ی نخست که ملین (aperients) نیز نامیده می‌شود، حاوی بیشترین مقدار مواد تلخ است.
گیاهان دارویی تلخ در ترکیب با اسانس‌ها باعث تحریک مستقیم گیرنده‌های بویایی، گیرنده‌های چشایی و ترشح شیره معده می‌شوند. به علاوه این ترکیب، اثرات ضد باکتریایی بر روی فلور روده دارد و باعث تحریک ترشح صفرا می‌شود.
از آن جایی که ترکیب گیاهان تلخ با اسانس‌ها باعث دفع گازهای اضافی روده می‌شود، اثرات نفخ شکن نیز از این ترکیب مشاهده شده است.
استفاده از ترکیب گیاهان دارویی تلخ با اسانس‌ها به صورت چایی چندان موثر نیست؛ زیرا اسانس‌ها زیاد در آب محلول نیستند و تنها %۱۵-۱۰ از اسانس وارد چای می‌شود. عصاره‌های مایع یا تنتورهایی که با %۷۰-۳۰ الکل تهیه شده‌اند، موثرتر اند.
گیاهان دارویی تلخ آلکالوئیدی (کینین) برای درمان سوء هاضمه کاربرد ندارند؛ زیرا باعث ایجاد عوارض جانبی خاصی می‌شوند.
تا این جا کمی با گیاهان دارویی تلخ آشنا شدیم. در ادامه به آشنایی با گیاه سپاس زرد برگ می‌پردازیم.
سپاس زرد برگ چیست ؟
سپاس زرد برگ با نام علمی Gentiana lutea، یک گیاه چند ساله به ارتفاع ۱ متر، با برگ‌های پهن، بیضوی و با آرایش یکی در میان و گل‌های زرد رنگ بزرگ است. این گیاه بومی مناطق کوهستانی اروپای مرکزی و جنوبی است.
بخش مورد استفاده دارویی گیاه، ریشه‌ی خشک شده‌ی آن است.
ریشه‌ی گیاه می‌تواند تا ۱ متر طول داشته باشد و از گیاهان ۵-۲ ساله برداشت می‌شود.
ترکیبات گیاه عبارت اند از:
- گلیکوزیدهای ایریدوئیدی که ترکیبات تلخ گیاه هستند؛ شامل:
- آماروژنتین
- آماروسوِرین
- آماروپانین
- ژنتیوپیکروزیدها
- قندها
- آلکالوئیدها
مکانیزم سپاس زرد برگ چیست ؟
این گیاه باعث تحریک جوانه‌های چشایی و به دنبال آن به صورت رفلکسی باعث افزایش جریان بزاق و ترشحات معده می‌شود.
مزه‌ی تلخ گیاه عمدتا مربوط به آماروژنیتن و آماروسوِرین با ارزش تلخی ۵۸.۰۰۰.۰۰۰ و آماروپانین با ارزش تلخی ۲۰.۰۰۰.۰۰۰ است. ارزش تخلی ژنتیوپیکروزیدها معادل ۱۲.۰۰۰ است.
کاربردهای بالینی سپاس زرد برگ چیست ؟
سابقه استفاده از سپاس زرد برگ برای تحریک اشتها و بهبود سوء هاضمه، به ویژه در سالمندان، بسیار طولانی است. این گیاه برای نفخ نیز سودمند است.
گیاه سپاس زرد برگ توسط کمیسیون E آلمان برای بهبود اختلالات سوء هاضمه و کم اشتهایی تایید شده است.
اخیرا یک کارآزمایی بالینی ۲۸ روزه نشان داده است که استفاده از این گیاه (به تنهایی یا در ترکیب با گیاه بولدو، کاسکارا یا ریواس) بر روی ۳۵۹ بیمار مبتلا به اختلالات عملکردی گوارشی خفیف تا متوسط در مقایسه با پلاسبو (دارونما)، بهبودهای چشمگیری را بر روی کم اشتهایی و سوء هاضمه به دنبال داشته است.
عوارض جانبی و موارد منع مصرف سپاس زرد برگ چیست ؟
سپاس زرد برگ ممکن است در برخی افراد باعث سردرد شود.
از آن جایی که گیاه باعث تحریک ترشحات معده می‌شود، در افراد مبتلا به زخم‌های گوارشی منع مصرف دارد.
گفته می‌شود این گیاه در افراد مبتلا به پرفشاری خون منع مصرف دارد؛ ولی هیچ گونه شواهد علمی و منطقی بر این مبنا وجود ندارد.
دوز و نحوه مصرف سپاس زرد برگ چیست ؟
دوز روزانه‌ی گیاه، ۳ گرم از ریشه‌ی خشک شده‌ی آن است که در ۳ دوز مجزا ۱ گرمی مصرف می‌شود.
می‌توان به فرم‌های زیر از گیاه استفاده کرد:
- جوشانده‌ی ۱ گرم از ریشه خشک شده‌ی گیاه در ۱۵۰ میلی‌لیتر آب به مدت ۵ دقیقه؛ نیم ساعت قبل از وعده غذایی صرف شود. این جوشانده را می‌توان با عسل شیرین کرد تا کمی طعم تخی پوشانده شود.
- تنتور گیاه به نسبت ۱:۵ در الکل %۴۵، به میزان ۴-۱ میلی‌لیتر، ۳ بار در روز
