دیورتیک (Diuretic) ماده‌ای است که حجم ادرار دفعی را افزایش داده و عمدتاً دفع سدیم و کلر را نیز به همراه آن افزایش می‌دهد. از دیورتیک‌ها بیشتر در مواقعی که حجم مایع خترج‌سلولی افزایش یافته است (مانند ادم و هایپرتانسیون)، استفاده می‌شود تا حجم افزایش‌یافته را به حد طبیعی بازگرداند. مکانیسم عمل دیورتیک‌های مختلف متفاوت با یکدیگر است. در ادامه به بررسی انواع دیورتیک‌ها و مکانیسم‌های عمل آن‌ها می‌پردازیم:
- دیورتیک‌های اسمزی: موادی مانند اوره، مانیتول و سوکروز که در توبول‌ها بازجذب نمی‌شوند، موجب افزایش فشار اسمزی داخل توبولی و در نتیجه، کاهش بازجذب آب از توبول‌ها می‌شوند.
- دیورتیک‌های قوس هنله: این دیورتیک‌ها که شامل فورسماید، اتاکرنیک اسید و بومتانید می‌باشند، قدرتمندترین دیورتیک‌ها هستند. مکانیسم عمل این داروها بدین صورت است که با مهار هم‌انتقالی فعال سدیم – پتاسیم – دو کلر در قطعۀ ضخیم صعودی قوس هنله، اولاً از بازجذب این یون‌ها جلوگیری می‌کنند و افزایش غلظت این یون‌ها که به توبول‌ها دیستال و جمع‌کننده می‌رسند، با خاصیت اسمزی خود، موجب کاهش بازجذب آب در این نواحی می‌شود، و ثانیاً عدم بازجذب این یون‌ها، هیپراسمولاریتۀ مدولای کلیه را بر هم زده و توانایی تغلیظ ادرار از بین می‌رود.
- دیورتیک‌های تیازیدی: این دسته از دیورتیک‌ها مانند کلروتیازید با کاهش هم‌انتقالی سدیم و کلر در توبول دیستال، موجب تجمع NaCl در داخل توبول، افزایش فشار اسمزی این ناحیه و کاهش بازجذب آب از آن می‌شوند.
- مهارکننده‌های آنزیم انیدراز کربنیک: ترشح یون هیدروژن و بازجذب بی‌کربنات در توبول پروگزیمال، وابسته به آنزیم انیدراز کربنیک است. داروهایی مانند استازولامید که این آنزیم را مهار می‌کنند، با کاهش ترشح هیدروژن به داخل توبول، بازجذب سدیم که در جهت مخالف آن انجام می‌پذیرد را نیز کاهش می‌دهند.بنابراین سدیم در داخل توبول‌ها تجمع پیدا کرده و بازجذب آب را طبق خاضیت اسمزی خود کاهش می‌دهد.
- مهارکننده‌های رقابتی آلدوسترون: این داروها که شامل اسپیرونولاکتون و اپلرنون (Eplerenone) هستند، بر وری گیرنده‌های آلدوسترون در توبول حمع‌کنندۀ قشری می‌نشینند و مانع از اثر آلدوسترون در بازجذب سدیم و ترشح پتاسیم در این قسمت‌ها می‌گردند. بدین ترتیب از طرفی، غلظت سدیم داخل توبولی افزایش یافته که این امر موجب افزایش دفع آب می‌گردد و از طرف دیگر، کاهش دفع پتاسیم باعث می‌شود تا غلظت پتاسیم مایعات بدن افزایش یابد (هیپرکالمی). بنابراین به این دیورتیک‌ها، دیورتیک‌های نگهدارندۀ پتاسیم می‌گویند.
- مهارکننده‌های کانال‌های سدیمی: این داروها که شامل آمیلوراید و تریامترن هستند، با مهار کانال‌ها ی سدیمی اپی‌تلیوم توبول‌های جمع‌کننده، بازجذب سدیم را کاهش می‌دهند. کاهش ورود سدیم به داخل سلول، فعالیت پمپچ سدیم – پتاسیم ATPase در غشاء قاعده‌ای – جانبی سلول را کاهش داده و بدین ترتیب ورود پتاسیم از غشای قاعده‌ای – جانبس به داخل سلول و نهایتاً توبول را کاهش دمی‌دهند. بنابراین این دیورتیک‌ها نیز از نوع دیورتیک‌های حفظ‌کنندۀ پتاسیم هستند.
