هر موقع صحبت از مهلک ترین سم جهان می‌شود، معمولاً گزینه‌هایی مانند «سیانور»، «آرسنیک» و یا «استریکنین» مطرح می‌گردند. حال آن که هیچ‌یک از این مواد سمی‌ترین ترکیب دنیا به حساب نمی‌آیند.
«تترودوتوکسین» ماده‌ای به مراتب سمی‌تر است، که از ماهی بادکنکی به دست می‌آید. این ماهی که یک غذای محبوب در بین شرقی‌هاست، سالانه ۵۰ نفر از مردم ژاپن را به کام مرگ می‌کشاند. البته، این حادثه هنگامی روی می‌دهد که آشپز در حین آماده کردن ماهی بی‌دقتی کرده باشد. در هر حال، تترودوتوکسین علی‌رغم سمیت بی‌‌بدیلی که دارد، در لیست ما جای نخواهد گرفت؛ چرا که گزینه‌های بسیار خطرناک‌تری نسبت به آن در دنیا وجود دارد.
پیش از پرداختن به سموم محبوب این فهرست، بهتر است ابتدا با مفهومی به نام «LD50» آشنا شویم. اصطلاح «LD50» به معنی «متوسط دوز کشنده» است. متوسط دوز کشنده مقداری از یک ماده‌ی سمی است که می‌تواند ۵۰ درصد از جمعیت مورد آزمایش را از پای دربیاورد. این مقدار معمولاً به ازای هر کیلوگرم از وزن بدن تعیین می‌شود. برای مثال، متوسط دوز کشنده «سدیم سیانید» برابر است با ۶ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم از وزن بدن. صرفاً برای مقایسه باید بگوییم که متوسط دوز کشنده تترودوتوکسین معادل با ۳۰۰ میکروگرم (به ازای هر کیلوگرم وزن بدن) است. بدین معنی که در صورت بلع، تترودوتوکسین ۲۰ برابر مهلک‌تر از سیانور خواهد بود.
ارزیابی سمیت یک ماده کار چندان ساده‌ای نیست. حالت شیمیایی مواد در تعیین سمیت آن‌ها نقش ویژه‌ای دارد. در کنار آن، مسیر وارد شدن سم به بدن از دیگر مواردی است که نتیجه‌ی نهایی کار را مشخص خواهد نمود. برای مثال، بلع فلز جیوه معمولاً با خطر چندانی برای مصرف‌کننده همراه نیست، چرا که بدون بر جای گذاشتن اثر خاصی از دستگاه گوارش دفع می‌شود. اما اگر همین فلز مایع به روش دیگری بتواند به بدن راه پیدا کند، ممکن است با پیامدهای بسیار بدی همراه گردد.
در سال ۱۹۹۶، یکی از اساتید دانشگاه آمریکا هنگام کار با «دی‌متیل جیوه» به طور اتفاقی دستکش خود را به یک یا دو قطره از این ماده آغشته ساخت. دی‌متیل جیوه با عبور از دستکش پلاستیکی و گذر از سد پوست، توانست خود را به جریان خون برساند، و محقق مذکور را به یک اغمای مرگ‌بار فرو ببرد.
در ادامه مروری خواهیم داشت بر ۵ سم مهلک جهان که صدها برابر کشنده‌تر از سیانور و آرسنیک هستند.
۵. رایسین
رایسین یک سم بی‌نهایت مهلک با منشأ گیاهی است. رایسین علاوه بر این که یک سم خطرناک است، توانسته نام خود را در تاریخ نیز ثبت کند.
«جرجی مارکوف» نام یک نویسنده‌ی بلغاری است، که در قرن گذشته می‌زیست. او به دلیل فعالیت‌های سیاسی خود به لندن تبعید شده بود. ۷ام سپتامبر ۱۹۷۸ به عنوان یک روز سرنوشت‌ساز در حیات مارکوف ثبت شده است. او در یکی از ایستگاه‌های نزدیک پل واترلو منتظر اتوبوس بود، که ناگهان سوزش شدیدی را در قسمت پشتی ران راست خود احساس کرد. مارکوف که نمی‌دانست دقیقاً چه اتفاقی افتاده، نگاهی به دور و بر انداخت، و مردی را دید که در حال برداشتن چتر خود از روی زمین است.
طولی نکشید که تب وجود مارکوف را فرا گرفت، و باعث انتقال وی به بیمارستان شد. جرجی مارکوف سه روز بعد جان خود را از دست داد.
پزشکان طی کالبدشکافی یک توپی فلزی خیلی کوچک از جنس آلیاژ پلاتین – ایریدیوم در پای مارکوف پیدا کردند. این توپی یک سوراخ ریز داشت که احتمالاً برای جاسازی رایسین در داخل آن در نظر گرفته شده بود.
رایسین از دانه‌های نوعی از گیاه کرچک با نام «Ricinus communis» به دست می‌آید. دانه‌ها سمی نیستند، و رایسین از پوشش دربرگیرنده‌ی این دانه‌ها استخراج می‌شود. رایسین نوعی گلیکوپروتئین است که با ایجاد اختلال در فرآیند پروتئین‌سازی به مرگ سلولی می‌انجامد. متوسط دوز کشنده آن در صورت بلع، ۱ تا ۲۰ میلی‌گرم است. واضح است که دوز کشنده‌ی این سم در صورت تزریق شدن (در مثال مارکوف) و یا استنشاق، بسیار کم‌تر خواهد بود.
۴. وی‌ایکس
وی‌ایکس نوعی ماده‌ی شیمیایی خطرناک است، که اثر خود را بر روی اعصاب اعمال می‌کند. وی‌ایکس تنها گزینه بین ۵ سم مهلک جهان است، که در آزمایشگاه ساخته می‌شود. این عامل اعصاب کشنده بوده، و قوامی شبیه به روغن موتور دارد.
وی‌ایکس برای اولین بار در دهه‌ی ۱۹۵۰ به خط تولید حشره‌کش‌ها راه پیدا کرد. اما دیری نپایید که دانشمندان متوجه سمیت بسیار زیاد آن شدند.
این ماده‌ی مهلک اثر خود را از طریق ایجاد اختلال در انتقال پیام عصبی اعمال می‌کند. استیل‌کولین مولکولی است که به منظور انتقال پیام عصبی از انتهای نورون‌ها آزاد شده و به سطح سلول هدف می‌رسد. استیل‌کولین پس از فعال کردن گیرنده‌ی خود بر روی سلول هدف (عصب یا عضله) باید از بین برود، وگرنه به انتقال مداوم پیام عصبی ادامه خواهد داد. «استیل‌کولین‌استراز» نام آنزیمی است که در فضای سیناپسی موجود بوده، و وظیفه‌ی غیرفعال‌سازی استیل‌کولین را بر عهده دارد.
وی‌ایکس منجر به مهار عملکرد استیل‌کولین‌استراز می‌شود. از کار افتادن این آنزیم موجب تحریک مداوم و به اصطلاح «کزازی شدن» عضلات گشته، و قربانی در نهایت جان خود را به دلیل خفگی از دست می‌دهد.
عوامل اعصاب متعددی در دوران جنگ سرد توسط آمریکا و روسیه ساخته شدند، اما از آن‌جایی که وی‌ایکس در یک بلاکباستر هالیوودی به نام «The Rock» حضور مؤثری داشت، شهرت بسیار بیش‌تری نسبت به همتایان خود کسب کرده است. متوسط دوز کشنده این ماده برابر با ۳ میکروگرم است.
۳. باتراکوتوکسین
حتماً در فیلم‌ها دیده‌اید که قبایل بومی آمریکای جنوبی از دارت‌های زهرآگینی برای شکار کردن استفاده می‌کنند. این دارت‌ها از داخل نوعی وسیله‌ی سوت‌مانند و با فوت کردن به سوی طعمه شلیک می‌شود. «کورار» یکی از زهرهای کارآمدی است که به همین منظور استفاده می‌شود. اما نوعی زهر مهلک‌تر نیز وجود دارد، که از پوست انواعی قورباغه به دست آمده، و «باتراکوتوکسین» نام گرفته است.
بومیان غرب کلمبیا باتراکوتوکسین را از پوست قورباغه سمی طلایی استخراج می‌کنند. متوسط دوز کشنده این سم ۲ میکروگرم اعلام شده، که برابر با وزن دو دانه‌ی نمک طعام است.
مقاله‌ی مرتبط: قارچ دیگچه ای دوزیستان: با تهاجمی ترین گونه در حیات وحش آشنا شوید
باتراکوتوکسین از طریق مختل‌سازی عملکرد کانال‌های سدیمی در سطح غشای سلولی عمل می‌کند. این سم از بسته شدن کانال‌های سدیمی جلوگیری کرده، و باعث مهاجرت یون سدیم به داخل سلول‌ها می‌شود. این پدیده در نهایت به نارسایی قلبی منجر می‌گردد.
جالب است بدانید که قورباغه‌های آزمایشگاهی از این جنس، سمی نیستند؛ بدین معنی که باتراکوتوکسین به صورت ژنتیکی توسط سلول‌ها بیان نمی‌شود، بلکه ظهور آن وابسته به رژیم غذایی جانور است.
۲. مایتوتوکسین
چند مورد زهر دریایی شناخته شده وجود دارد که اغلب با خوردن غذاهای دریایی، مثل گوش‌ماهی، به بدن منتقل می‌شود. «سایتوتوکسین» یکی از همین مواد زهرآگین است. ظهور بسیاری از این سموم در دریاها با شکوفایی جلبکی ارتباط دارد.
مایتوتوکسین به عنوان مهلک ترین سم جهان با منشأ دریایی شناخته شده است. مطالعان نشان داده که متوسط دوز کشنده مایتوتوکسین در مقیاس نانوگرم بوده، و از همین روی کشنده‌تر از باتراکوتوکسین است.
مایتوتوکسین توسط نوعی پلانکتون ساخته می‌شود، و ساختار مولکولی بسیار پیچیده‌ای دارد. این ساختمان مولکولی پیچیده محققان را از تولید آن در آزمایشگاه ناتوان ساخته است. مایتوتوکسین از انواع کاردیوتوکسین‌ها به حساب می‌آید، به این معنی که اثر خود را بر روی قلب اعمال می‌کند. این ماده تراوایی یون‌های کلسیم از غشای عضله‌ی قلبی را افزایش داده و به نارسایی عضله قلب منجر می‌گردد.
۱. بوتولینوم؛ مهلک ترین سم جهان
این مورد که توسط باکتری‌های بی‌هوازی ساخته می‌شود، از سوی جامعه‌ی علمی به عنوان سمی‌ترین ماده در کل دنیا شناخته شده است. متوسط دوز کشنده بوتولینوم برابر با یک نانوگرم است. یعنی ۷۰ نانوگرم از این سم برای کشتن یک فرد با وزن ۷۰ کیلوگرم کافی است.
مقاله‌ی مرتبط: چرا سم بوتولینوم خطرناک است؟
بوتولینوم برای اولین بار در اواخر قرن هجدهم به عنوان عامل مسموم‌کننده در سوسیس‌های غیرمجاز آلمانی معرفی شد. ریشه‌ی کلمه‌ی «سوسیس» در لاتین «botulus» است، و این سم نام خود را از سوسیس گرفته است.
بوتولینوم یک خانواده متشکل از چندین عضو است. نوع A از سم بوتولینوم به عنوان خطرناک‌ترین عضو این خانواده و مهلک ترین سم جهان شناخته می‌شود. این ماده نوعی پلی‌پپتید است، و حدود ۱۰۰۰ آمینواسید در ساختمان آن یافت می‌شود.
بوتولینوم، برخلاف وی‌ایکس، از آزاد شدن استیل‌کولین جلوگیری می‌کند. می‌دانیم که اگر استیل‌کولین آزاد نشود، پیامی هم بین سلول عصبی و عضله رد و بدل نخواهد شد. فرجام کار، فلجی شل عضلات است. حال آن که در مورد وی‌ایکس، فلجی سفت (کزازی شدن) را شاهد بودیم.
اثر فلج‌کننده‌ی بوتولینوم آن را به گزینه‌ای ایده‌آل برای از بین بردن چین و چروک‌های کوچک تبدیل کرده است. شکل دارویی سم بوتولینوم، تحت برند «بوتاکس» به بازار عرضه شده، و کاربرد وسیعی در حوزه‌ی زیبایی دارد. تزریق موضعی بوتولینوم به داخل پوست باعث فلج شدن عضلاتی می‌شود، که در حالت عادی با انقباض خود به پوست چین می‌اندازند. اما کاربرد بوتولینوم تنها به زیبایی محدود نمی‌شود. این سم با غیرفعال‌سازی عضلات خاصی در چشم به درمان استرابیسموس (لوچی) کمک می‌کند.
