اثر راشومون پدیده‌ای است که طی آن چند نفر که شاهد یک رویداد بوده‌اند، گزارش متفاوتی درمورد آن ارائه می‌کنند. به عبارت دیگر، اگر تعدادی از افراد شاهد وقوع یک حادثه باشند، و سپس هر یک حادثه را به گونه‌ای متفاوت تفسیر نماید، اثر راشومون در جریان خواهد بود.
اگر همه‌ی این افراد شاهد یک رویداد یکسان بوده‌اند، پس چرا برداشت‌های متفاوتی از آن داشته‌اند؟ آیا نوعی عامل گمراه‌کننده باعث بروز چنین حالتی می‌شود؟ در این مقاله نگاهی کوتاه به مفهوم اثر راشومون و علت محبوبیت آن در بین مردم خواهیم داشت.
اثر راشومون چیست؟
این پدیده نام خود را از یکی از فیلم‌های «آکیرا کوروساوا» گرفته است، که تحت عنوان «راشومون» در سال ۱۹۵۰ اکران گردیده بود. داستان فیلم درباره‌ی مورد تجاوز قرار گرفتن یک زن، و خودکشی (و یا قتل) همسر وی است، که در یک جنگل روی می‌دهد. این واقعه از نگاه خود زن، روح همسر او، یک راه‌زن و یک هیزم‌شکن (که همگی شاهد ماجرا بوده‌اند) روایت می‌شود.
هر یک از این چهار شخصیت داستان متفاوتی را از ماجرای به وقوع پیوسته روایت می‌کند. با این حال، داستان هر کدام به قدری منطقی و باورپذیر است که مخاطب چاره‌ای جز قبول کردن آن‌ها ندارد. در واقع، نمی‌توان مشخص کرد که کدام یک از این روایت‌ها می‌تواند با واقعیت انطباق داشته باشد.
این که شاهدان عینی یک واقعه، روایت‌های متفاوتی از ماجرا داشته باشند تا حدی برای مردم جذاب بود؛ که در نهایت نام این پدیده را به افتخار فیلم کوروساوا، «اثر راشومون» گذاشتند.
اثر راشومون چه علتی دارد؟
مطابق با تعریف اثر راشومون، این پدیده هنگامی روی می‌دهد که تعدادی از افراد که شاهد یک رویداد خاص بوده‌اند، آن را به صورت متفاوتی تفسیر نمایند. از آن‌جایی که تفسیر هر یک از شاهدین آمیخته با حقایق باورپذیر است، نمی‌توان به راحتی آن را رد کرد. همین مسئله باعث ایجاد سردرگمی برای کسانی می‌شود که در مورد رویداد مذکور در حال تحقیق‌اند؛ مانند پلیس.
پرسش اساسی این است که چرا علی‌رغم یکسان بودن واقعه، روایت‌های گوناگونی از آن ارائه می‌شود؟ علت آن دروغ‌گویی نیست. اثر راشومون به این دلیل بروز می‌یابد، که هر یک از شاهدین تفسیر منحصربهفرد خود را از یک رویداد دارد.
پیشنهاد نویسنده: اثر کاپا چیست؟ با چند نمونه معروف از توهم زمانی آشنا شوید
شخصی‌سازی؛ هر شاهد، یک داستان
تفاسیر منحصربهفرد از آن‌جا ناشی می‌شود که شاهدان عینی پس از مشاهده‌ی رویداد، نسبت به شخصی‌سازی آن اقدام می‌کنند. وضعیت روانی، تجربیات، انتظارات و حافظه جزو عواملی هستند که دست در دست هم داده، و اطلاعات دیداری و شنیداری اولیه را به نحوی تغییر می‌دهند، که فرد داستان منحصربهفرد خود را از این رویداد بسازد. به همین دلیل، داستان‌های ارائه شده از سوی شاهدین عینی، نسخه‌ی واقعی از ماجرا نیست، بلکه یک نمونه‌ی شخصی‌سازی‌شده است. این مسئله باعث می‌شود حقیقت تا حد زیادی پوشیده باقی بماند، و یا حداقل پیدا کردن آن بسیار دشوارتر از حد انتظار باشد.
اثر راشومون تا چه حد اهمیت دارد؟
با توجه به فراوانی قابل توجه این پدیده در بازجویی‌های پلیس و سایر امور قضایی، اثر راشومون امروزه به عنوان یک عامل تعیین‌کننده در مسیر واکاوی حقیقت به شمار می‌آید.
صرف نظر از اهمیت اثر راشومون در امور قضایی، این پدیده به دلیل ظرفیت بسیار زیادی که در برانگیختن هیجان مردم دارد، مکرراً دست‌مایه‌ی نگارش کتاب و ساخت فیلم قرار گرفته است. امروزه حتا رد پای اثر راشومون را در سریال‌های سیت‌کام (طنز موقعیت) نیز می‌توانیم ببینیم.
پیشنهاد نویسنده: پدیده چراغ گاز چیست و چه تأثیری بر روی افراد دارد؟
به واقع، اثر راشومون یک ابزار قدرتمند در روایت داستان محسوب می‌شود. تأثیری که این پدیده در هنری‌سازی صنعت فیلم و کتاب دارد، قابل کتمان نیست. اثر راشومون موجب می‌شود مخاطب به فکر فرو رفته و از خود بپرسد که کدام یک از این زوایای دید ممکن است قابل اعتماد باشد. این حس تعلیق همان موفقیتی است که هر فیلم‌ساز یا نویسنده‌ای می‌تواند به دنبالش باشد.
سخن نویسنده: سریال «رابطه‌ی پنهانی» یا «The Affair» از جمله نمونه‌های موفق در به کار گرفتن اثر راشومون برای روایت داستان است. هر یک از قسمت‌ها به دو نیمه تقسیم شده، و از زاویه‌ی دید دو شخصیت متفاوت به روایت داستان می‌پردازد.
نمونه‌ای از اثر راشومون در زندگی واقعی
حال برای درک بهتر مفهوم اثر راشومون، توجه شما را به یک مثال بسیار ساده جلب می‌کنم.
فرض کنید با یکی از دوستان‌تان به یک رستوران رفته‌اید. پس از خوش‌وبش‌های اولیه و سفارش غذا، موضوع صحبت‌تان به یکی از پارک‌های معروف شهرتان کشیده می‌شود. از دیدگاه شما، این پارک مکانی ایده‌آل برای استراحت و رفع تنش‌های ذهنی است. با این حال دوست‌تان فکر می‌کند که این پارک محیطی بسیار کثیف داشته، و پشه‌ها آن را احاطه کرده‌اند.
پارک همان پارک است. ولی شما روایت متفاوتی از چگونگی آن دارید. هر یک از شما محیط پارک را به شکل خاصی در ذهن‌تان پردازش کرده و درک می‌کنید. این نمونه‌ای بسیار ابتدایی از اثر راشومون است.
از دیدگاه شخص سومی که در حال گوش دادن به این مکالمه می‌باشد، نظر هر دوی شما واجد اعتبار است؛ چرا که شما و دوست‌تان هر کدام دارید به واقعیت‌ها اشاره می‌کنید. او الکی نمی‌گوید که پارک کثیف است. شما هم الکی نمی‌گویید که محیطی آرامش‌بخش دارد. اما آیا دیدگاه‌های متناقض شما و دوست‌تان به این شخص سوم کمک خواهد کرد که بتواند در مورد بازدید از این پارک تصمیم درستی بگیرد؟
نظر شما چیست؟ آیا تاکنون با دامن زدن به اثر راشومون کسی را بر سر دوراهی قرار داده‌اید؟
