مواجه‌درمانی نوعی رفتاردرمانی است که به افراد کمک می‌کند تا ترس‌های مشکل‌سازشان را مدیریت کنند. با استفاده از تکنیک‌های مختلفی، فرد مرحله به مرحله در مواجهه با شرایطی اضطراب‌آور قرار میگیرد. هدف مواجه‌درمانی ایجاد یک محیط امن است تا فرد بتواند اضطراب خود را کاهش دهد، از موقعیت‌های وحشت‌آور خود فرار نکند و کیفیت زندگی او افزایش یابد.
مواجهه‌درمانی چگونه کار می‌کند؟
زمانی که فرد از چیزی می‌ترسد یا حادثه‌ای بد را تجربه می‌کند، مضطرب می‌شود. این اضطراب و ترس باعث می‌شود تا فرد از هرچیزی که آن اتفاق را به یاد او می‌آورد، دوری می‌گزیند. این دوری کردن به صورت موقت می‌تواند ترس فرد را از بین ببرد، اما در نهایت ترس و دوری کردن با فرد باقی می‌ماند. در حقیقت در بعضی موارد، دوری گزیدن می‌تواند همه‌چیز را بدتر کند و به ترس قدرت بیشتری بدهد تا فرد را درگیر کند. مواجهه‌درمانی برای کاهش حساسیت فرد نسبت به ترس خود طراحی شده‌است. این‌کار با قرار دادن امن فرد در معرض جنبه‌های مختلف ترس خود انجام می‌شود.
به‌طور مثال، فردی آراکنوفوبیا دارد یعنی از عنکبوت‌ها می‌ترسد. در فرآیند مواجه‌سازی، درمانگر در ابتدا از فرد میخواهد تا یک عنکبو را در ذهن خود تصور کند. این مرحله ممکن است چند جلسه به طول بینجامد و در طی آن‌ها درمانگر از فرد میخواهد تا در صحنه‌های مختلفی را از عنکبوت تصور کند. زمانی که بازخورد اضطراب فرد کاهش یافت، درمانگر فرد را در زندگی واقعی در مواجه با عنکبوت‌ها قرار می‌دهد. در این مرحله، عنکبوت را ابتدا در انتهای اتاق دور از فرد قرار می‌دهند و سپس آرام آرام به او نزدیک کرده تا آنکه در نهایت به دستان او بدهند.
تاریخچه‌ی مواجهه‌درمانی
مواجهه‌درمانی نتیجه‌ی کار رفتارشناسانی همچون ایوان پاولوف و جان واتسون در اوایل دهه ۱۹۰۰ است. ریشه‌ی آن به قوانین شرطی‌شدن کلاسیک پاولو بازمی‌گردد. معروف‌ترین مثال شرطی‌شدن کلاسیک مربوط به سگ پاولوف است که اشتهای آن با شنیدن صدای زنگ تحریک می‌شد. در سال ۱۹۲۴، رفتارشناسی به نام ماری کاور جونز با نتایج تحقیقاتش حول شرطی‌شدن عامل، مواجه‌سازی را یک قدم به جلو برد. شرطی‌شدن عامل، فرآیندی است که طی آن فرد با با داشتن یک تجربه‌ی خوشایند، یاد میگیرد که بیشتر آن کار را انجام دهد. کاور جونز با استفاده از غذا و تجربیات خوشایند موفق شد تا قدم به قدم ترس یک پسربچه از خرگوش را کاهش دهد.
سال‌ها بعد، در سال ۱۹۸۵، رفتارشناسی به‌نام جوزف ولپ، روش حساسیت‌زدایی سیستماتیکی بوجود آورد. در این روش تکنیک‌هایی برای آموزش ریلکسیشن، اضطراب سلسله مراتبی (روشی که در آن لیستی از بیشتر به سمت کمترین مورد اضطراب نوشته می‌شود.) و مواجه سازی برای کاهش حساسیت یک فرد به شرایط یا ترس خود وجود دارد. بعدها در دهه ۱۹۷۰، استنلی رچمن فرآیند مواجه‌سازی و جلوگیری از پاسخ را در هنگامی که با دچار وسواس یا اجبار کار می‌کرد، به‌وجود آورد. در این روش، افراد تشویق می‌شوند تا مواردی که بر آن‌ها وسواس دارند را تصور کنند، و سپس از انجام کارهایی که موجب کاهش اضطراب حاصل از وسواس آن‌ها می‌شود، خودداری کنند.
در ۳۰ سال اخیر، مواجه‌سازی گسترش پیدا کرده و امروزه هردو روش مواجه‌سازی و جلوگیری از پاسخ (ERP) و حساسیت‌زدایی سیستمیک استفاده می‌شوند.
چه تکنیک‌هایی در مواجهه‌درمانی استفاده می‌شوند؟
تکنیک‌های زیادی به منظور کاهش پاسخ‌های دردسرساز در مواجهه‌درمانی استفاده می‌شوند. درمانگران باید ارزیابی انجام داده و نتیجه‌گیری کنند تا دریابند که چه ترکیبی از تکنیک‌ها مناسب‌تر است.
انواع مواجهه:
- مواجهه با تصور: در این نوع از مواجهه، از فرد می‌خواهند تا با تصویرسازی در ذهن، خود را در معرض ترس خود قرار دهد. به‌طور مثال، فردی که دچار آگورافوبیا، ترس از مکان‌های شلوغ، است، خود را درون یک مرکزخرید شلوغ متصور شود.
- مواجهه in-vivo: در این نوع، فرد خود را در مواجه با اجسام و شرایطی واقعی قرار می‌دهد. به‌طور مثال، کسی که ترس از پرواز دارد، می‌تواند به فرودگاه رفته و بلند‌شدن هواپیما را تماشا کند.
- مواجهه با واقعیت مجازی: این نوع درواقع ترکیبی از دو نوع قبلی است. در این نوع، فرد در واقعیت با ترس خود روبه‌رو می‌شود، اما شرایط آن ساختگی است. به‌طور مثال فردی که ترس از ارتفاع دارد، در یک شبیه‌سازی مجازی از پلکان اضطراری بالا برود.
تکنیک‌های اختصاصی مواجهه‌درمانی:
- حساسیت‌زدایی سیستماتیک: این تکنیک آموزش ریلکسیشن، پیشبرد سلسه‌مراتب اضطراب و مواجهه گام به گام با موقعیت یا مورد ترسناک را به‌کار میگیرد. آموزش ریلکسیشن باید شامل ریلکیشن پیشرونده‌ی عضلات (progressive muscle relaxation)، مناظر و صداهای آرامش‌بخش و تصورات هدایت‌شده باشد. سلسله‌مراتب اضطراب ممکن است همانند مقیاس ناراحتی ذهنی ولپ (Wolp’s Subjective Units of Discomfort Scale) استفاده شود. در این روش فرد لیستی از اضطراب‌ها و احساسات ناراحت‌کننده‌ای را که یک اتفاق برای او به‌وجود می‌آورد، نوشته و شدت آن‌ها را از ۰-۱۰۰ طبقه‌بندی می‌کند. سپس فرد گام به گام با موارد مختلفی که امتیازبندی کرده‌است مواجه می‌شود، تا تکنیک‌هایی برای ازبین بردن اضطراب ناشی از آن را یاد بگیرد.
- مواجهه‌ی درجه‌بندی‌شده: این تکنیک مشابه با حساسیت‌زدایی سیستماتیک است اما از تکنیک‌های ریلکسیشن استفاده نمی‌کند.
- تکنیک سیل یا طغیان: در ان تکنیک فرد می‌تواند در معرض شرایط in-vivo قرار گیرد یا آن را متصور شود. فرد در مدت طولانی، به شدت در معرض حوادث اضطراب‌آمیز قرار میگیرد. تکنیک سیل یا طغیان معمولا تا زمانی که سطح اضطراب فرد به طور قابل توجهی کاهش یابد، ادامه پیدا می‌کند.
- مواجهه طولانی‌مدت: اثربخشی این تکنیک بر مشکلات ناشی از تروما (آسیب‌های فیزیکی) اثبات‌شده است. این تکنیک مشابه تکنیک سیل یا طغیان است، با این تفاوت که در آن تمرینات جسمی و فرآیندهای شناختی نیز دخیل هستند.
- مواجهه و جلوگیری از پاسخ (ERP): این روش برای افرادی که مبتلا به وسواس و اجبار ذهنی هستند موثر است. ERP با کاهش ارتباط بین وسواس و اجبار ذهنی عمل می‌کند. درمانگران فرد را در معرض وسواس خود قرار می‌دهند و بعد از او می‌خواهند تا در برابر پاسخ به آن و انجام کارهایی که همیشه می‌دادند، مقاومت کنند.
تکنیک‌های تکمیلی:
- بازسازی ساختار شناختی: بسیاری از درمانگران، تکنیک‌های مواجه سازی را با جزء شناختی تکمیل می‌کنند تا پیشرفت بیمار را تقویت کنند. درمانگران کمک می‌کنند تا بیمار یک الگوی فکری اشتباه را که موجب ترس یا فوبیای او در یک موقعیت می‌شود را از نو ساختار بدهد.
- دارودرمانی: داروهای روان مثل ضدافسردگی‌ها و بنزودیازپام می‌توانند علائم بیولوژیکی اضطراب را کاهش دهند. به همین دلیل ترکیب کردن مواجه‌سازی با دارودرمانی پیشنهاد شده‌است.
کدام مشکلات روان می‌توانند با مواجهه‌درمانی درمان شوند؟
تعدادی از مشکلات اعصاب و روان می‌توانند با مواجه سازی درمان شوند. مواجه‌سازی برای بسیاری از افراد مبتلا به اضطراب و مشکلات ناشی از تروما می‌تواند کمک‌کننده باشد. این تکنیک برای مشکلات زیر قابل استفاده است:
- فوبیا
- جامعه‌گریزی
- اضطراب عمومی
- استرس پس از تروما (PTSD)
- مشکلات اضطرابی ناشی از وسواس (OCD)
- استرس حاد یا دیگر مشکلات ناشی از تروما
- حملات عصبی
مواجهه‌درمانی چگونه اثربخش است؟
مزایای مواجهه‌درمانی کاملا اثبات‌شده و اسناد آن جمع‌آوری شده‌است. تعداد زیادی از مقالات، مواجهه‌درمانی را اولین راه درمان برای بسیاری از مشکلات اعصاب و روان معرفی کرده‌اند.
- مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۲ در Journal of Rehabilitation Research and Develpment منتشر شده‌است که مواجهه طولانی‌مدت (PE) را یکی از درمان‌های طلایی برای استرس‌های پس از تروما به خصوص تروماهای حاصل از جنگ و عملیات نظامی معرفی کرده‌است.
- براساس آمار موسسه بین‌المللی OCD، پس از درمان ترکیبی ERP و بازسازی شناخت، از هر ۱۰ فرد مبتلا به وسواس، ۷ نفر کاهش ۶۰-۸۰٪ در علائم اضطراب خود مشاهده می‌کنند.
- مقاله‌ای در سال ۲۰۱۱ در Psychiatric Times منتشر شده‌است، که متاآنالیزی بر افراد شرکت‌کرده در مواجه‌سازی انجام داده‌است. این مطالعه پس از دنبال‌کردن افراد پس از درمان به مدت ۴ سال، نتایج مثبتی را ارائه کرده‌است. ۹۰٪ افرادی که در مواجهه‌درمانی شرکت‌کرده‌اند، در میزان اضطراب خود کاهش مشاهده کرده‌اند و ۶۵٪ افراد پس از آن فوبیای خود را دوباره تجربه نکرده‌اند.
چالش‌ها و محدودیت‌های مواجهه‌درمانی
با وجود تاثیرات بسیار مثبت مواجهه‌درمانی، تعدادی چالش و محدودیت نیز در درمان آن مشاهده شده‌است. منابعی گزارش کرده‌اند که با وجود سندهای قاطعی که از اثربخشی مواجهه‌درمانی وجود دارند، بعضی از مشاوران حرفه‌ای و درمانگران از این روش استفاده نمی‌کنند. برخی گمان می‌کنند که علت این کار این است که تخصیص دادن آموزش‌ها به فرد کار مشکلی است. به‌علاوه نظرسنجی‌ای از روانشناسانی که از PTSD استفاده می‌کنند شده‌است، نشان می‌دهد که بسیاری از آن‌ها معتقدند که مواجهه‌درمانی ممکن است علائم را تشدید کند.
مارک ففر (Mark Pfeffer)، مدیر مرکز Panic and Anxiety در شیکاگو اعتقاد دارد که مواجهه‌درمانی به سختی می‌تواند موثر باشد، زیرا باعث می شود افراد چیزهایی را که مدت‌ها به‌سختی از آن‌ها دوری کرده‌اند لمس کنند. به همین دلیل، اگر به درستی اجرا نشود، اثرات مثبت آن از بین می رود. به همین دلیل حتی اگر احساس کنید که بهتر شده‌اید، بازهم باید در تمام شرایط در درمان شرکت کنید و از توصیه‌های درمانگر خود پیروی کنید. برای بسیاری از افراد، اثرات مواجهه‌درمانی ماندگار است و تحقیقات مختلفی همچنان از اثربخشی آن در درمان اضطراب، هراس و بسیاری از مشکلات سلامت روان حمایت می‌کنند.
