اضطراب و اختلالات خواب (بی خوابی) حدود یک پنجم جمعیت جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اگر بی خوابی درمان نشود، باعث افزایش خطر اختلالات فیزیکی و روانی متعددی، از جمله افسردگی می‌شود. قبل از دارو درمانی برای بی خوابی، می‌توان از روش‌های غیر دارویی استفاده کرد. در این مقاله بررسی خواهیم کرد که سنبل الطیب چیست و چه نقشی در درمان بی خوابی دارد؟
سنبل الطیب چیست ؟
معروفترین گونه‌ی سنبل الطیب (Valeriana officinalis)، گیاهی چند ساله به ارتفاع ۱۵۰-۵۰ سانتی‌متر است که در سراسر اروپا، در جنگل‌های مرطوب، خاکریزها و کنار نهرها می‌روید.
قسمت مورد استفاده‌ی دارویی این گیاه، ریشه‌ها و ریزوم آن است که باید به دقت در دمای زیر ۴۰ درجه سانتی گراد خشک شود.
ریشه‌های سنبل الطیب حاوی ترکیبات زیر است:
- اسانس‌ها (از جمله والرنیک اسید و سایر ترکیبات)
- والپوتریات‌ها (ترکیبات ایریدوئیدی از جمله والرنیک اسید، والرات و دی هیدرووالرات)
- لیگنان‌ها
- آلکالوئیدها
در واقع ریشه‌ی سنبل الطیب اروپایی (Valeriana officinalis) به عنوان گیاه دارویی شناخته شده است.
ریشه‌ی سنبل الطیب پس از بریده شدن و خشک شدن، دارای بوی نامطبوع مشخصی است که ناشی از ایزوالریک اسید و کافور موجود در آن است. از یشه‌ی بریده و خشک شده، در تهیه چای‌ها استفاده می‌شود؛ ولی فرآورده‌های دارویی اصولا از طریق عصاره گیری با آب یا محلول آب و الکل به دست می‌آیند.
مکانیزم سنبل الطیب چیست ؟
اجزای فعال گیاه سنبل الطیب دقیقا مشخص نیست. سنبل الطیب، نمونه‌ای کلاسیک از یک گیاه دارویی است که اثر کلی آن، ناشی از انواع مختلفی از اجزای تشکیل دهنده‌ی آن است. با این حال، تنوع قابل توجه ترکیبات و هم‌چنین ناپایداری برخی از اجزای آن، مشکلاتی جدی در استاندارد سازی این گیاه برای فرآورده‌های دارویی محسوب می‌شوند.
مطالعات در مورد مکانیزم عمل این گیاه، به یافته‌های متناقضی برخورده است.
همان طور که می‌دانیم، GABA یک ناقل عصبی مهم است که در استرس و بی خوابی نقش دارد. مطالعات نشان داده‌اند که عصاره‌های سنبل الطیب، اثرات زیر را بر متابولیزم و عملکرد GABA اعمال می‌کند:
- به گیرنده GABA A متصل می‌شود.
- سنتز و آزادسازی GABA را تحریک می‌کند.
- بازجذب و کاتابولیزم (تجزیه) GABA را مهار می‌کند.
سایر مکانیزم‌های فرضی این گیاه عبارت اند از:
- اتصال به گیرنده‌های سروتونینی A
- اتصال به گیرنده‌های آدنوزین
کاربردهای بالینی سنبل الطیب چیست ؟
شواهد به دست آمده از یک مطالعه‌ی مروری که ۹ کارآزمایی (با جمعیت ۳۹۰ نفر) را بررسی کرده است، نشان می‌دهد که اثرات سنبل الطیب برای بهبود خواب، امیدوار کننده است ولی کاملا قطعی نیست. نتایج چند کارآزمایی بالینی نشان می‌دهد که سنبل الطیب می‌تواند اثرات حاد و مزمن روی خواب داشته باشد؛ ولی همه‌ی مطالعات، یافته‌های مثبتی در پی نداشتند.
همین نتیجه توسط فارماکوپه ایالات متحده آمریکا (USP) حاصل شد؛ به گونه‌ای که در سال ۱۹۹۸ بیان کرد که در مقالات علمی، شواهد کافی برای تضمین مصرف سنبل الطیب در درمان کوتاه مدت بی خوابی وجود ندارد.
با این حال کمیسیون E آلمان، سنبل الطیب را برای درمان بی خوابی و اضطراب مورد تایید قرار داده است.
نتایج مطالعه‌ای نشان می‌دهد که فرآورده‌های سنبل الطیب مثل خواب آورهای معمولی نمی‌توانند اثرات فوری ایجاد کنند و برای دستیابی به تغییرات قابل توجه، ۴-۲ هفته باید مصرف شوند.
عدم توانایی سنبل الطیب در ایجاد پاسخ فوری، می‌تواند از معایب آن باشد؛ ولی باید این نکته را در نظر داشته باشیم که اثرات حاد ممکن است منجر به وابستگی شود و در اقدامات روان درمانی لازم، اختلال ایجاد کند.
بنابراین تاخیر در شروع اثر، یکی از وجوه تمایز بنزودیازپین‌ها (داروهای خواب آور معمول) از فرآورده‌های سنبل الطیب است. به طور کلی داروهای مسکن و خواب آور، اثرات فوری دارند؛ ولی ظاهرا سنبل الطیب این گونه نیست. بیماران باید به خوبی متوجه این موضوع باشند و مصرف دارو را قبل از موعد مقرر قطع نکنند.
عوارض جانبی و موارد منع مصرف سنبل الطیب چیست ؟
یک مطالعه‌ی نظارت پس از فروش که ۳۴۴۷ بیمار را تحت بررسی قرار داده است، تایید کرده است که مصرف کوتاه مدت سنبل الطیب، عارضه جانبی به دنبال ندارد.
هم‌چنین هیچ گونه موارد منع مصرف، عوارض جانبی یا تداخلات دارویی در مونوگراف کمیسیون E آلمان ذکر نشده است.
با این حال، مطالعه‌ای نشان داده است که تعدادی از بیماران در اثر مصرف سنبل الطیب، سردرد و احساس گیجی در هنگام بیدار شدن از خواب را تجربه کرده‌اند.
هم‌چنین تا به امروز، فقط یک مورد واکنش معکوس در اثر مصرف فرآورده‌ی سنبل الطیب گزارش شده است: خانمی ۵۷ ساله دو ساعت پس از مصرف فرآورده، دچار بی خوابی، اضطراب و دشواری در به خواب رفتن شده بود.
در دوزهای بالا، سنبل الطیب می‌تواند باعث اختلال قلبی-عروقی و سرکوب سیستم عصبی مرکزی شود.
اعتیاد به فرآورده‌های سنبل الطیب تا کنون گزارش نشده است.
مونوگراف ESCOP (تعاونی علمی گیاه درمانی اروپا، ۱۹۹۷) بیان می‌کند که سنبل الطیب در کودکان زیر ۳ سال، خانم‌های حامله و شیرده باید با احتیاط مصرف شود (ایریدوئیدها ترکیباتی سمی و جهش زا هستند).
مانند سایر داروهای گیاهی خواب آور یا ضد اضطراب، سنبل الطیب نیز باعث تقویت اثر سرکوب کننده‌های سیستم عصبی مرکزی (مثل اتانول) می‌شود.
دوز مصرف سنبل الطیب چقدر است؟
سنبل الطیب به شکل‌های زیر می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد:
- ۲-۳ گرم ریشه خشک شده، به صورت جوشانده یا چایی، ۳-۲ بار در روز یا در هنگام خواب
- ۰.۱-۱ گرم پودر ریشه خشک شده، ۳-۲ بار در روز یا در هنگام خواب
- ۱-۳ میلی‌لیتر تنتور سنبل الطیب، با غلظت %۲۰ در محلول اتانول %۷۰، ۳ بار در روز
سنبل الطیب معمولا با زالزالک، گل ساعتی یا سایر داروهای آرام بخش مصرف می‌شود.
محققان معتقدند سنبل الطیب در عصاره‌های خشک و به فرم جامد خوراکی پایدارتر است. عصاره خشک باید %۰.۳۵-۰.۲۵ سزکوئی ترپنیک اسید (والرنیک اسید) داشته باشد و به میزان ۹۰۰-۴۰۰ میلی‌گرم، ۶۰-۳۰ دقیقه قبل از خواب مصرف شود.
مزیت چشمگیر سنبل الطیب چیست ؟
داروهای کنونی برای درمان بی خوابی و اضطراب، عمدتا بنزودیازپین‌ها هستند که خطرات جدی متعددی از جمله خماری، اختلال در پاسخ به محیط، بازگشت مجدد بی خوابی، سرکوب تنفسی و وابستگی به دارو را به دنبال دارند. با توجه به این خطرات، نسبت اثربخشی به عوارض بنزودیازپین‌ها در تعداد زیادی از بیماران ممکن است زیر سوال برود.
فرآورده‌های سنبل الطیب با مشخصات دارویی، جایگزین کم خطرتری برای بی خوابی و اضطراب هستند. با وجود قرن‌ها تجربه پزشکی در مورد فرآورده‌های ریشه سنبل الطیب، هیچ شواهدی مبنی بر ایجاد وابستگی به این گیاه وجود ندارد.
از آنجا که ریشه سنبل الطیب به تدریج عمل می‌کند و برای درمان حاد بی خوابی مفید نیست، مشاوره مناسب با پزشک و اقدامات درمانی فیزیکی در هفته‌های اولیه درمان لازم است؛ به خصوص در بیمارانی که قبلاً عادت به مصرف بنزودیازپین‌ها یا سایر داروهای صناعی داشته‌اند.
نتیجه گیری
بی خوابی از جمله مشکلاتی است که در صورت درمان نشدن، باعث سایر اختلالات فیزیکی و روانی می‌شود.
برای درمان بی خوابی، می‌توان از ۳-۲ گرم پودر ریشه خشک شده سنبل الطیب اروپایی، به صورت چایی، ۳-۲ بار در روز یا قبل خواب استفاده کرد. ولی باید دقت داشت که سنبل الطیف بر خلاف بنزودیازپین‌ها، برای درمان فوری بی خوابی مناسب نیست.
مصرف سنبل الطیب در کوتاه مدت و در دوز توصیه شده، عوارض جانبی به دنبال ندارد. هم‌چنین بر خلاف بنزودیازپین‌ها، وابستگی ایجاد نمی‌کند.
به خاطر داشته باشید که قبل از مصرف هر گونه داروی گیاهی، با پزشک خود مشورت کنید.
