پیوند مغز استخوان چیست؟
پیوند مغز استخوان یک روش پزشکی است که به منظور جایگزینی مغز استخوانی که در اثر بیماری، عفونت یا شیمی درمانی آسیب دیده ویا از بین رفته است، انجام می‌شود. این روش شامل پیوند سلولهای بنیادی خون است که در آنجا سلولهای خونی جدید تولید کرده و باعث رشد مغز استخوان جدید می‌شوند.
مغز استخوان، بافت چربی اسفنجی و چربی درون استخوانهای شماست. خون متشکل از اقسام زیر است:
- گلبول‌های قرمز، که اکسیژن و مواد مغذی را در سراسر بدن حمل می‌کنند.
- گلبول‌های سفید خون که با عفونت مبارزه می‌کنند.
- پلاکت‌ها، که وظیفه تشکیل لخته‌ها را بر عهده دارند.
مغز استخوان، همچنین حاوی سلولهای بنیادی خون ساز نابالغ است که به عنوان سلولهای بنیادی خونساز یا سلولهای مادر خونساز یا HSC شناخته می‌شوند. بیشتر سلول‌ها قبلاتمایز یافته‌اند و فقط می‌توانند یک نسخه از خودشان بسازند. با این حال، این سلولهای بنیادی غیر تمایزیافته هستند، به این معنی که می‌توانند از طریق تقسیم سلولی تکثیر شوند و یا سلولهای بنیادی باقی بمانند و یا در انواع مختلف سلولهای خون متمایز و بالغ شوند. HSC موجود در مغز استخوان، باعث ایجاد سلولهای خونی جدید در طول عمر خواهد شد.
پیوند مغز استخوان، سلولهای بنیادی آسیب دیده شما را با سلولهای سالم جایگزین می‌کند. این کار به بدن شما کمک می‌کند تا گلبول‌های سفید خون، پلاکت‌ها یا گلبول‌های قرمز خون کافی ایجاد کند تا از عفونت‌ها، اختلالات خونریزی یا کم‌خونی جلوگیری کند. از این رو هست که بیشتر شاهد پیوند مغز استخوان در بیماران نقص ایمنی و یا پیوند مغز استخوان در بیماران تالاسمی هستیم.
سلولهای بنیادی سالم می‌توانند از فرد یک اهدا کننده بدست آیند و یا از بدن خود شما تهیه شوند. در چنین مواردی، سلولهای بنیادی قبل از شروع شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی می‌توانند برداشت یا رشد داده شوند. این سلولهای سالم ذخیره و پیوند زده می‌شوند.
چه موقع پیوند مغز استخوان لازم است؟
پیوند مغز استخوان هنگامی انجام می‌شود که مغز استخوان فرد به اندازه کافی سالم نباشد تا به درستی عمل کند. این امر می‌تواند به دلیل عفونت‌های مزمن، بیماری یا درمان سرطان باشد. برخی از دلایل پیوند مغز استخوان عبارتند از:
- کم خونی آپلاستیک، نوعی اختلال است که در آن مغز استخوان از ساختن سلولهای خونی جدید را متوقف می‌کند.
- سرطانهایی که بر مغز استخوان تأثیر می گذارند ، مانند سرطان خون ، لنفوم و میلوما چندگانه
- مغز استخوان آسیب دیده به دلیل شیمی درمانی
- نوتروپنی مادرزادی، که یک اختلال ارثی است و باعث عفونت‌های مکرر می‌شود.
- کم خونی داسی شکل، که یک اختلال خونی ارثی است و باعث ایجاد گلبول‌های قرمز معیوب و داسی شکل می‌شود.
- تالاسمی، نوعی اختلال خونی ارثی است که بدن در آن هموگلوبین‌هایی با شکل غیر طبیعی ایجاد می‌کند. هموگلوبین بخشی جدایی ناپذیر از گلبول‌های قرمز است.
عوارض ناشی از پیوند مغز استخوان چیست؟
پیوند مغز استخوان یک فرآیند اصلی و مهم در پزشکی محسوب می‌شود ولی احتمال تجربه عوارض زیر را افزایش می دهد:
- افت فشار خون
- سردرد
- حالت تهوع
- درد
- تنگی نفس
- لرز
- تب
علائم فوق به طور معمول کوتاه مدت است، اما پیوند مغز استخوان می‌تواند عوارضی ایجاد کند که شانس بروز این عوارض به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:
- سن
- سلامت کلی
- بیماری‌ای که به خاطر آن درمان می‌شوید
- نوع پیوندی که دریافت کردهاید
عوارض می‌تواند خفیف یا بسیار جدی باشد و شامل موارد زیر باشد:
- بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD)، وضعیتی است که سلولهای اهدایی به بدن فرد گیرنده حمله می‌کنند.
- پیوند بی‌اثر، هنگامی رخ می‌دهد که سلولهای پیوند شده برخلاف انتظار، تولید سلولهای جدید را آغاز نکنند.
- خونریزی در ریه‌ها، مغز و سایر قسمت‌های بدن
- آب مروارید، که با قرار دادن لنز در چشم مشخص می‌شود.
- آسیب به اندام‌های حیاتی
- یائسگی زودرس
- کم خونی، هنگامی که بدن گلبول‌های قرمز کافی تولید نکند، رخ می دهد.
- عفونت
- حالت تهوع ، اسهال یا استفراغ
- موکوزیت، یک بیماری است که باعث ایجاد التهاب و درد در دهان، گلو و معده می‌شود.
در مورد هرگونه نگرانی با پزشک خود صحبت کنید. آنها می‌توانند شما را در رابطه با خطرات و عوارض و فواید احتمالی ناشی از این روش آگاه کنند.
انواع پیوند مغز استخوان
دو نوع پیوند مغز استخوان وجود دارد. نوع استفاده شده به “علت نیاز به پیوند” بستگی دارد.
پیوند اتولوگ یا پیوند مغز استخوان از خود فرد
پیوند اتولوگ شامل استفاده از سلولهای بنیادی شخص است. این روش معمولاً شامل برداشت سلولهای فرد قبل از شروع درمان آسیب رسان به سلول‌ها، مانند شیمی درمانی یا پرتودرمانی هست. پس از انجام درمان، سلولهای خودی به بدن بازگردانده می‌شوند.
این نوع پیوند همیشه در دسترس نیست و از مغز استخوان سالم فقط می‌توان استفاده کرد. اما خطر برخی از عوارض جدی از جمله GVHD را کاهش می‌دهد.
پیوندهای آلوژنیک
پیوندهای آلوژنیک شامل استفاده از سلولهای افراد اهدا کننده است. اهداکننده باید یک مطابقت ژنتیکی نزدیک و بالایی داشته باشد. اغلب، یک خویشاوند سازگار بهترین انتخاب است، اما مطابقت ژنتیکی را می توانید از یک فهرست اهدا کننده نیز پیدا کنید.
پیوندهای آلوژنیک در صورت داشتن بیماری‌ایی که به سلولهای مغز استخوان شما آسیب رسانده باشد، ضروری هستند. با این حال، خطر عوارض خاصی مانند GVHD را بیشتر دارند. احتمالاً برای سرکوب سیستم ایمنی بدن باید به شما داروهایی داده شود تا بدن شما به سلولهای جدید حمله نکند. این کار، خود می‌تواند شما را مستعد بیماری کند.
موفقیت یک پیوند آلوژنیک بستگی به این دارد که سلول های اهدا کننده چه میزان با سلولهای شما مطابقت دارند.
نحوه آماده شدن برای پیوند مغز استخوان
قبل از پیوند، باید چندین آزمایش انجام دهید تا متوجه شوید چه نوع سلولهای مغز استخوانی مورد نیاز است.
همچنین ممکن است قبل از دریافت سلولهای بنیادی جدید، پرتودرمانی یا شیمی درمانی انجام شود تا سلولهای سرطانی یا سلولهای مغز استخوان معیوب را از بین ببرد.
پیوند مغز استخوان تا یک هفته طول می‌کشد. بنابراین، شما باید قبل از اولین جلسه پیوند خود کارهایی انجام دهید. این امور می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- پیش‌بینی محل اسکان در نزدیکی بیمارستان برای عزیزانتان (به ویژه اگر مقیم شهر بیمارستان مورد مداوا نباشید.)
- قرارگیری تحت پوشش بیمه، پرداخت صورتحساب و قبوض و رفع سایر نگرانی‌های مالی
- پیش‌بینی مراقبت از کودکان یا حیوانات خانگی
- گرفتن مرخصی پزشکی از کار
- آماده‌سازی لباس و سایر ملزومات
- مهیای امکانات رفت و برگشت به بیمارستان
در طول درمان، سیستم ایمنی بدن به خطر می‌افتد و بر توانایی آن در مبارزه با عفونت‌ها تأثیر می‌گذارد. بنابراین، شما در یک بخش خاص از بیمارستان قرنطینه خواهید شد که برای افرادی که پیوند مغز استخوان دریافت می‌کنند، در نظر گرفته شده است. این کار باعث می‌شود خطر آسیب دیدگی در معرض عوامل عفونی، کاهش یابد.
حتما لیستی از سؤال‌های خود را یادداشت کنید تا از پزشکتان بپرسید. می‌توانید جواب ها را بنویسید یا یک همراه، برای گوش دادن و یادداشت برداری بیاورید. مهم است که قبل از عمل احساس راحتی و اطمینان داشته باشید و به تمام سوالات شما کاملاً پاسخ داده شود. سوالات می‌تواند شامل مراحل پیوند مغز استخوان، هزینه پیوند مغز استخوان، مراقبت‌های بعد از پیوند مغز استخوان، طول عمربیماران پیوند مغز استخوان و… باشد.
در برخی بیمارستان ها مشاورانی در دسترس هستند تا با بیماران صحبت کنند. وضعیت عاطفی نیز در روند پیوند مهم و باید مدنظر قرار گیرد. صحبت با یک متخصص می‌تواند در طی این فرآیند به شما کمک کند.
عمل پیوند مغز استخوان چگونه انجام می‌شود؟
زمانی که پزشک به این نتیجه برسد که آماده هستید، پیوند انجام می‌شود. این فرآیند مشابه انتقال خون است.
اگر پیوند آلوژنیک انجام دهید، سلولهای مغز استخوان یک یا دو روز قبل از عمل از اهدا کننده برداشت می‌شوند. اگر سلولهای خود شما مورد استفاده قرار گیرد، از بانک سلولهای بنیادی بازیابی می‌شود. (متاسفانه در کشور ما بانک جامع سلول بنیادی، وجود ندارد.)
سلول‌ها به دو روش جمع‌آوری می‌شوند.
۱. در حین برداشت مغز استخوان، سلول‌ها از طریق سوزن از هر دو بخش استخوان لگن جمع می‌شوند. شما برای این روش تحت بیهوشی قرار دارید، به این معنی که خواب خواهید بود و عاری از هرگونه درد است.
۲. لوکافرز
در حین لوکافرز، ۵بار اقدام به نمونه‌گیری از اهدا کننده می‌شود تا به ورود سلولهای بنیادی از مغز استخوان به خون و جریان آن در خون کمک کند. سپس از طریق یک خط داخل وریدی (IV) خون گرفته می‌شود، و دستگاهی گلبول‌های سفید خون حاوی سلولهای بنیادی را جدا می‌کند.
سوزنی به نام کاتتر ورید مرکزی یا پورت روی قسمت بالای سمت راست قفسه سینه نصب خواهد شد که اجازه می‌دهد تا مایعات حاوی سلولهای بنیادی جدید مستقیماً وارد قلب شوند. سپس سلولهای بنیادی در سراسر بدن پراکنده می‌شوند و از طریق خون به درون مغز استخوان جریان می‌یابند، در آنجا مستقر شده و رشد می‌کنند.
پورت در جای خود باقی مانده است؛ زیرا پیوند مغز استخوان طی چند جلسه به مدت چند روز انجام می‌شود. پیوند چندین جلسه‌ای، به سلولهای بنیادی جدید بهترین فرصت برای ادغام خود در بدن شما را می دهد. این فرآیند به عنوان پیوند شناخته می‌شود.
همچنین از طریق این پورت، فرآورده‌های خون، مایعات و احتمالاً مواد مغذی دریافت خواهید کرد. برای مقابله با عفونت‌ها و کمک به رشد مغز استخوان جدید ممکن است به داروها احتیاج داشته باشید. این موارد، به پاسخ شما به درمان‌ها و تحمل آن بستگی دارد.
طی این مدت، از نظر هرنوع عارضه‌ای تحت نظر خواهید بود.
نتایج و پیامدهای پیوند مغز استخوان
موفقیت پیوند مغز استخوان در درجه اول به میزان تطابق ژنتیکی فرد اهدا کننده و گیرنده بستگی دارد. گاهی اوقات، پیدا کردن یک مطابقت خوب، از بین اهدا کنندگان بیگانه بسیار دشوار است.
وضعیت پیوند شما به طور مرتب کنترل می‌شود. پیوند، عموماً بین ۱۰ تا ۲۸ روز پس از پیوند اولیه کامل می‌شود. اولین نشانه پیوند، افزایش تعداد گلبول‌های سفید خون است. این نشان می‌دهد که پیوند در حال آغاز ساختن سلولهای خونی جدید است.
زمان ریکاوری معمولی برای پیوند مغز استخوان حدود سه ماه است. با این وجود، بهبودی کامل شما ممکن است تا یک سال طول بکشد. بهبودی به عوامل متعددی بستگی دارد، از جمله:
- شرایط درمان
- شیمی درمانی
- پرتودرمانی
- میزان مطابقت ژنتیکی با اهدا کننده
- محل پیوند
این احتمال وجود دارد که برخی از علائمی که شما بعد از پیوند تجربه می‌کنید، تا آخر عمر با شما باقی بماند.
