سرفه یکی از علائم بیماری‌های تنفسی از جمله آسم، برونشیت و سرماخوردگی است. علامت سرفه گاهی اوقات بی‌اهمیت به نظر می‌آید؛ ولی می‌تواند فرد را از نظر روانی و جسمی خسته کند. در این مقاله ابتدا کمی در مورد مکانیزم سرفه صحبت می‌کنیم و سپس با گیاهان دارویی ضد آشنا خواهیم شد.
سرفه چیست؟
سرفه یک واکنش رفلکسی است که در اثر تحریک شیمیایی یا فیزیکی مجاری تنفسی فوقانی یا محرک‌های مرکزی آغاز می‌شود. سرفه یک مکانیزم محافظتی است که به بیرون راندن اجسام و مواد ناخواسته از مجاری هوایی کمک می‌کند.
در رفلکس سرفه مانند هر رفلکس دیگری، ۳ جز وجود دارد؛ گیرنده (فیبرهای عصبی آوران)، مرکز رفلکس در مغز و فیبرهای عصبی وابران. محرک‌های فیزیکی یا شیمیایی باعث تحریک گیرنده‌ها در انتهای فیبرهای عصبی آوران می‌شوند. این فیبرهای عصبی، اطلاعات را به مرکز سرفه در مغز منتقل می‌کنند. سپس فیبرهای عصبی وابران که از مرکز سرفه منشا می‌گیرند، باعث انقباض عضلات تنفسی، افزایش فشار در قفسه سینه و در نهایت خارج شدن هوا از کیسه‌ها و مجاری هوایی می‌شود.
سرفه می‌تواند برای فرد، به شدت آزاردهنده باشد؛ بنابراین سرکوب آن از اهمیت بالایی برخوردار است.
گیاهان دارویی ضد سرفه
گیاهان دارویی ضد سرفه به ۳ دسته تقسیم می‌شوند:
- گیاهان موسیلاژی: از تحریک موضعی گلو جلوگیری می‌کنند.
- اسانس‌ها: باعث سرکوب محیطی رفلکس سرفه می‌شوند.
- مخدرها (تسکین دهنده‌ها): حساسیت مرکز رفلکس سرفه در مغز را کاهش می‌دهند.
در ادامه، با هر یک از گیاهان دارویی ضد سرفه آشنا می‌شویم.
گیاهان موسیلاژی
این گیاهان، مسکن‌هایی هستند که به طور سنتی برای تسکین سرفه خشک استفاده می‌شوند. اثربخشی این گیاهان به این دلیل است که لایه‌ای محافظت کننده علیه محرک‌ها بر روی سطوح مخاطی حلق تشکیل می‌دهند.
مولکول‌های تشکیل دهنده‌ی موسیلاژ، مولکول‌های بزرگ و بلند زنجیری هستند که در صورت مصرف خوراکی، قابلیت جذب شدن و انتقال به مخاط نای و نایژه‌ها را ندارند. با این حال، مطالعه‌ای بر روی ریشه گیاه ختمی (Althea officinalis) نشان داده است که اثربخشی این گیاه، محدود به حلق نیست و شامل بافت مخاطی و ماهیچه‌ای نای و نایژه‌ها نیز می‌شود.
ختمی تنها گیاه موسیلاژی تسکین دهنده‌ی سرفه نیست. سایر گیاهان موسیلاژی ضد سرفه عبارت اند از:
- خزه ایسلندی (Cetraria islandica)
- گل ماهور (Verbascum densiflorum)
- پنیرک (Malva sylvestris)
- بارهنگ سرنیزه‌ای (Plantago lanceolata)
بیشتر این گیاهان دارویی به جای یکدیگر می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند. از آن جایی که موسیلاژ‌ها ترکیباتی محلول در آب هستند، معمولا این گیاهان به صورت دم کرده مورد استفاده قرار می‌گیرند.
اسانس‌های ضد سرفه
اسانس‌ها مخلوطی از ترکیبات پیچیده، با بوی معطر و فرار هستند. اگر %۱۰-۰.۰۱ از وزن خشک گیاه را اسانس تشکیل دهد، می‌توان گفت گیاه سرشار از اسانس است. حدود %۳۰ از انواع خانواده‌های گیاهی، سرشار از اسانس هستند؛ به ویژه گیاهان خانواده چتریان، نعنا، برگ بویان، خانواده مورد و مرکبات.
اسانس‌ها در اندام‌های متنوعی از گیاه مثل کرک‌های غده‌ای، ساقه‌ها و گل‌ها وجود دارند. اسانس‌ها فعالیت‌های فارماکولوژیکی متنوعی دارند؛ در مورد سیستم تنفسی، این ترکیبات دارای فعالیت ضد عفونی کننده و خلط آور هستند.
محققان معتقدند اثر ضد سرفه‌ی ترکیبات اسانسی، به دلیل کاهش حساسیت رسپتورهای محیطی سرفه است.
بیشتر داروهای حاوی اسانس که برای درمان سرفه استفاده می‌شوند، خاصیت خلط آور نیز دارند؛ مثل اکالیپتوس و آویشن باغی. برای آشنایی با خاصیت این دو گیاه و نحوه استفاده آن‌ها، به مقاله زیر مراجعه کنید.
بیشتر بخوانیم: با خواص و نحوه استفاده از اکالیپتوس و آویشن باغی آشنا شویم
مخدرها (تسکین دهنده‌ها)
این ترکیبات از گیاه خشخاش (Papaverum somniferum) به دست می‌آیند که شامل مورفین و کدئین هستند. هر دوی این ترکیبات از طریق اثر آگونیستی بر روی رسپتورهای مخدری در مرکز سرفه، اثر ضد سرفه خود را اعمال می‌کنند.
کدئین معمولا یکی از اجزای درمانی در فرآورده‌های ضد سرفه است.
