هیپوپیتوئیتاریسم یا کم کاری هیپوفیز یک اختلال نادر است. در آن غده هیپوفیز قادر به تولید یک یا چند هورمون نیست یا به اندازه کافی هورمون تولید نمی‌کند.
اندازه غده‌ی هیپوفیز به اندازه یک نخود است. این غده در قاعده مغز قرار دارد. هیپوفیز بخشی از سیستم درون ریز بدن است که عبارت است از تمامی غددی که هورمون را ترشح و تنظیم می‌کند. علی‌رغم کوچک بودن هیپوفیز، این غده تعدادی هورمون ترشح می‌کند که تقریبا در هر قسمت از بدن نقش‌هایی را ایفا می‌کند.
هیپوپیتوئیتازیسم زمانی ایجاد می‌شود که در هیپوفیز کمبود یک یا چند هورمون وجود دارد. این کمبود هورمون‌ها می‌تواند بر عملکردهای روزمره بدن مثل رشد، فشارخون یا تولیدمثل تاثیر بگذارد. علائم بسته به آن که کدام هورمون یا هورمون‌ها ترشح نمی‌شود، متفاوت است.
اگر مبتلا به هیپوپیتوئیتاریسم هستید، احتمالا در ادامه زندگی خود باید دارو مصرف کنید. دارودرمانی برای جایگزینی هورمون از دست رفته کمک می‌کند و برای کنترل علائم مفید است.
علائم هیپوپیتوئیتاریسم
نشانه‌ها و علائم این بیماری بتدریج ایجاد می‌شود و رفته رفته شدیدتر می‌شود. علائم بعضا جزئی است بگونه‌ای که ماه‌ها یا سال‌ها از آن چشم پوشی می‌شود. اما در برخی افراد، علائم و نشانه‌ها به طور ناگهانی بروز می‌کنند.
علائم و نشانه‌های هیپوپیتوئیتاریسم فرد به فرد و بسته به اینکه کدامیک از هورمون‌های هیپوفیز متاثر شده و به چه درجه‌ای رسیده متفاوت است. در افرادی که بیش از یک هورمون نقص پیدا کند، نقص و کمبود در هورمون دوم ممکن است افزایش یابد یا در برخی از موارد علائم کمبود هورمون اول را پنهان کند.
کمبود هورمون رشد (GH)
در کودکان، کمبود GH باعث ایجاد مشکلاتی در رشد، همچون کوتاه قامتی می‌شود. در بزرگسالان کمبود هورمون رشد علائم خاصی ایجاد نمی‌کند. ولی در برخی از بزرگسالان ممکن است باعث موارد زیر شود:
- کوفتگی
- ضعف عضلانی
- تغییراتی در ترکیب چربی بدن
- کاهش جاه طلبی
- گوشه گیری از اجتماع
کمبود هورمون‌های لوتئینی کننده (LH) و هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH)
کمبود این هورمون‌ها که گنادوتروپین نامیده می‌شود بر سیستم تولیدمثل اثر می‌گذارد. در زنان، کمبود باعث کاهش تولید تخمک و استروژن از تخمدان‌ها می‌شود. در مردان، کمبود منجر به کاهش تولید اسپرم و تستوسترون از بیضه‌ها می‌شود.
زنان و مردان ممکن است کاهش میل جنسی، نازایی یا کوفتگی را تجربه کنند. در کودکان و نوجوانان، تاخیر در بلوغ معمولا تنها علائم آن است.
زنان ممکن است علائم زیر را هم داشته باشند:
- گرگرفتگی
- قاعدگی نامنظم
- کاهش موهای ناحیه پوبیک
- عدم توانایی در تولید شیر برای شیردهی
مردان هم ممکن است علائم زیر را داشته باشند:
- اختلال در نعوظ
- کاهش موهای صورت یا بدن
- تغییر خلقیات
کمبود هورمون محرک تیروئید (TSH)
این هورمون فعالیت غده تیروئید را کنترل می‌کند. کمبود این هورمون باعث کاهش هورمون‌های تیروئیدی می‌شود (هیپوتیروئیدیسم). این عوامل باعث ایجاد علائم زیر می‌شود:
- کوفتگی
- کاهش وزن
- خشکی پوست
- یبوست
- حساسیت به سرما یا مشکل در گرم ماندن
کمبود هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH)
این هورمون به غدد آدرنال شما کمک می‌کند تا به درستی کار کند. همچنین به بدن شما کمک می‌کند تا در برابر استرس واکنش نشان دهد. علائم کمبود ACTH شامل موارد زیر است:
- کوفتگی شدید
- کاهش فشار خون تا حدی که می‌تواند منجر به از حال رفتن شود.
- عفونت‌های مکرر و طولانی
- حالت تهوع، استفراغ و درد شکمی
- سردرگمی
کمبود هورمون آنتی‌دیورتیک (ADH)
این هورمون که وازوپرسین هم نامیده می‌شود، به کنترل میزان مایعات بدن کمک می‌کند. کمبود ADH می‌تواند منجر به اختلالی به نام دیابت بی‌مزه شود. که می‌تواند باعث موارد زیر شود:
- پرادراری
- پرنوشی
- عدم تعادل الکترولیت‌ها
کمبود پرولاکتین
پرولاکتین هورمونی است که زمان تولید شیر را در بدن مشخص می‌کند. کم بودن این هورمون می‌تواند در زنان تولید شیر را برای شیردهی مختل کند.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر نشانه‌هایی را مشاهده کردید که با هیپوپیتوئیتاریسم مرتبط است، به پزشک مراجعه کنید.
در صورت بروز ناگهانی نشانه‌ها و علائم کم کاری غده هیپوفیز و سردرد شدید، اختلالات بینایی، گیجی یا افت فشارخون فورا با پزشک خود تماس بگیرید. این علائم می‌تواند ناشی از از بین رفتن ناگهانی بافت غده هیپوفیز (آپوپلاکسی هیپوفیز) باشد که غالبا با خونریزی به غده هیپوفیز ایجاد می‌شود. آپوپلاکسی هیپوفیز یک وضعیت اورژانسی است و نیاز به مراقبت‌های فوری پزشکی دارد.
علل کم کاری هیپوفیز
هیپوپیتوئیتاریسم علت‌های مختلفی دارد. در برخی از موارد در اثر ایجاد تومور در هیپوفیز به وجود می‌آید. افزایش اندازه تومور هیپوفیز می‌تواند بافت هیپوفیز را فشرده و باعث صدماتی شود. همچنین می‌تواند در تولید هورمون مداخلاتی ایجاد کرده و بینایی را مختل کند.
علاوه بر تومور، بیماری‌های خاصی می‌تواند به هیپوفیز آسیب برساند و منجر به هیپوپیتوئیتاریسم شود. برای مثال:
- صدمات به سر
- جراحی‌های مغز
- درمان‌های رادیواکتیو سر و گردن
- کاهش جریان خون به مغز و غده هیپوفیز (srtoke) یا خونریزی (hemorrhage) در مغز و غده هیپوفیز
- برخی داروهای خاص مانند نارکوتیک‌ها(مواد مخدر)، داروهای کورتیکواستروئیدها با دوز بالا یا برخی داروهای سرطانی
- التهاب غده هیپوفیز در اثر پاسخ غیرعادی سیستم ایمنی (هیپوفیزیت)
- عفونت‌های مغز مثل مننژِیت عفونت‌هایی که به مغز گسترش می‌یابند مثل سل یا سیفلیس
- بیماری‌های نفوذی (اینفیلتراتیو) که بر بخش‌های مختلف بدن اثر گذارند. از جمله سارکوئیدوز که یک بیماری التهابی است و در اندام‌های مخلف بدن رخ می‌دهد. هیستیوسیتوز سلول‌های لانگرهانس که در آن سلول‌های غیر طبیعی باعث ایجاد زخم در قسمت‌های زیادی از بدن می‌شود. در نهایت هموکروماتوزیس که باعث ذخیره بیش از حد آهن در کبد یا بافت‌های دیگر می‌شود.
- از دست دادن شدید خون در هنگام زایمان که ممکن است باعث آسیب به قسمت جلوی غده هیپوفیز شود. (سندرم شیهان یا نکروز هیپوفیز بعد زایمان)
در برخی موارد هیپوپیتوئیتاریسم در اثر جهش ژنتیکی (ارثی) ایجاد می‌شود. این جهش‌ها بر توانایی غده هیپوفیز در تولید یک یا چند هورمون خود اثر می‌گذارند که اغلب از بدو تولد یا از اوایل کودکی شروع می‌شود.
تومور یا بیماری‌های هیپوتالاموس که دقیقا در بالای هیپوفیز قرار دارد، می‌تواند منجر به هیپوپیتوئیتاریسم شود. هورمون‌هایی که هیپوتالاموس ترشح می‌کند مستقیما بر فعالیت هیپوفیز اثر می‌گذارد.
در برخی موارد هم علت کم کاری غده هیپوفیز نامشخص است.
تشخیص هیپوپیتوئیتاریسم
اگر پزشکتان به وجود مشکل در غده هیپوفیز شما شک کند، به احتمال زیاد چندین آزمایش برای بررسی میزان هورمون در بدن شما و جستجوی علت انجام می‌دهد.
آزمایش‌هایی که پزشکتان درخواست خواهد کرد، احتمالا شامل موارد زیر باشد:
- آزمایشات خون. این آزمایشات میزان هورمون را در بدنتان اندازه می‌گیرد. برای مثال آزمایش خون می‌تواند کمبود هورون‌های تیروئیدی، آدرنال و جنسی را مشخص کند. این آزمایشات می‌توانند مشخص کنند که آیا این سطوح پایین با تولید هورمون‌های هیپوفیزی مرتبط است یا خیر.
- آزمایشات تحریکی یا دینامیک. این آزمایشات همچنین سطح هورمون شما را اندازه گیری می‌کنند. پزشک ممکن است به شما پیشنهاد کند برای انجام این آزمایشات به کلینیک تخصصی بیماری‌های غدد درون ریز مراجعه کنید.
- عکسبرداری مغز. عکسبرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) یا توموگرافی کامپیوتری با وضوح بالای (CT) مغزی، تومور یا بیماری‌های غده هیپوفیز را مشخص می‌کند.
- تست بینایی. این آزمایشات می‌توانند تشخیص دهند که رشد تومور هیپوفیز باعث اختلال در بینایی یا میدان دید شده است یا نه.
درمان هیپوپیتوئیتاریسم
اولین قدم در درمان هیپوفونکسیون هیپوفیز استفاده از دارو برای برگشت میزان هورمون به حالت نرمال است. این روش جایگزینی هورمون نامیده می‌شود، زیرا مقادیر تعیین شده مطابق با مقادیر تولید بدن در صورت عدم مشکل در هیپوفیز است. ممکن است لازم باشد برای بقیه عمر خود دارو مصرف کنید.
در برخی موارد درمان علت منجر به هیپوپیتوئیتاریسم می‌تواند به بهبودی کامل یا جزئی بدن در تولید هورمون‌های هیپوفیز شود.
دارو درمانی
داروهای جایگزین هورمون شامل موارد زیر است:
- کورتیکوستروئیدها. این نوع داروها همچون هیدروکورتیزون (cortef) یا پردنیزون (Rayos)، هورمون‌های آدرنال را که به دلیل کمبود هورمون آدرنال کورتیکوتروپیک (ACTH) تولید نمی‌شوند، جایگزین می‌کند. مصرف این داروها به صورت خوراکی از طریق دهان است.
- لووتیروکسین (لووکسیل، سینتیروئید و سایرین). این داروها میزان کم هورمون تیروئید (هیپوتیروئیدیسم) را که بخاطر کمبود هورمون تحریک کننده تیروئید (ACTH) است، جبران می‌کند.
- هورمون جنسی. این‌ها شامل تستوسترون در مردان و استروژن یا ترکیباتی از استروژن و پروژسترون در زنان است. تستوسترون یا با تزریق، ویا از طریق پوست بصورت پچ و ژل تجویز می‌شود. جایگزینی هورمون زنانه با قرص‌ها، ژل‌ها و بصورت پچ انجام می‌شود.
- هورمون رشد. سوماتروپین هم نامیده می‌شود. (ژنوتروپین، هوماتروپ و سایرین). هورمون رشد بصورت تزریق زیرپوستی تجویز می‌شود. این هورمون، رشد را تحریک کرده و منجر به افزایش قد در کودکان می‌شود. بزرگسالان با علائم کمبود هورمون رشد هم از روش جایگزینی هورمون رشد بهره مند می‌شوند ولی قد آن‌ها بلندتر نمی‌شود.
- هورمون‌های بارداری. اگر مبتلا به ناباروری شدید، گنادوتروپین‌ها برای تحریک تخمک گذاری در زنان و تولید اسپرم در مردان تجویز می‌شود.
نظارت و تنظیم دارودرمانی
پزشک متخصص بیماری‌های غدد درون‌ریز (اندوکرینولوژِیست) ممکن است علائم و سطح این هورمون‌ها را در خون شما کنترل می‌کند تا از دریافت مقادیر مناسب هورمون اطمینان حاصل کند.
اگر کورتیکوستروئید مصرف می‌کنید، برای تنظیم دوز دارو در زمان استرس شدید جسمی یا عاطفی باید با پزشک خود همکاری کنید. در این مواقع بدنتان برای کمک به تنظیم استرس کورتیزول اضافی ترشح می‌کند.
همچنین بررسی دقیق میزان هورمون‌ها در مواقعی همچون آنفلوانزا، اسهال یا استفراغ، یا در جراحی و فرایندهای دندانپزشکی ضروری است. همچنین تنظیم میزان هورمون در زمان بارداری یا تغییرات قابل توجه وزن لازم و ضروری است.
جراحی یا روش‌های دیگر
برای نظارت بر تومور هیپوفیز یا سایر بیماری‌های منجر به هیپوپیتوئیتاریسم، نیاز به CT و MRI دوره‌ای می‌باشد. درمان تومورهای هیپوفیزی ممکن است شامل عمل جراحی برای جلوگیری از رشد باشد. در برخی موارد پرتودرمانی یا داروها برای کنترل علت اصلی توصیه می‌شود.
در موارد اورژانسی
اگر مبتلا به کم کاری هیپوفیز هستید – مخصوصا در مواقع اضطراری- مهم است که یک دستبند یا آویز هشدار پزشکی بپوشید و یک کارت مخصوص حمل کنید و به دیگران اطلاع دهید. این امر به ویژه در صورت مصرف کورتیکواستروئیدها برای کمبود ACTH بسیار مهم است.
آمادگی برای مراجعه به پزشک
احتمالا در وهله اول به دیدار پزشک خانواده خواهید رفت. اگرچه اغلب اوقات زمانیکه می‌خواهید برای ویزیت وقت بگیرید، به پزشک متخصص بیماری‌های اندوکرین (اندوکرینولوژِست) ارجاع شوید.
در اینجا اطلاعاتی برای کمک به آمادگی هنگام مراجعه به پزشک آورده شده است.
شما چه کاری می‌توانید انجام دهید.
- از محدودیت‌های قبل مراجعه به پزشک مطلع شوید. وقتی قرار ملاقات می‌گذارید، سوال کنید که قبل مراجعه چه آزمایشات تشخیصی باید انجام دهید.
- تمام علائم و تغییراتی که تجربه کردید را یادداشت کنید، حتی اگر احساس می‌کنید به یکدیکر نامربوط است.
- اطلاعات کلیدی شخصی خود را یادداشت کنید. شامل هرنوع تغییر قابل توجه در توانایی تحمل استرس خود.
- لیستی ازاطلاعات کلیدی در مورد سلامت خود تهیه کنید، که شامل عمل‌های جراحی اخیر، نام تمام داروهای مورد استفاده شما و سایر بیماری‌هایی که برای شما درمان شده است. پزشک شما همچنین خواهد خواست از هرگونه صدمات قبلی به سر و عوارض هنگام زایمان اطلاع داشته باشد.
- هنگام ویزیت بهتر است یک نفر از اعضای خانواده یا دوستانتان را کنار خود داشته باشید. بودن یک نفر که شما را همراهی کند، به شما کمک می‌کند تا توصیه‌های پزشک را به خاطر داشته باشید.
- تمام سوالاتی که در نظر دارید تا از پزشک بپرسید، یادداشت کنید.
قبل از قرار ملاقات لیستی از سوالات تهیه کنید تا بتوانید از وقت خود در نزد پزشک نهایت استفاده را بکنید. برای هیپوپیتوئیتاریسم تعدادی از سوالات کلیدی به شرح زیر است:
- چه عاملی باعث ایجاد این علائم و وضعیت شده است؟
- به غیر از محتمل‌ترین علل، سایر علت‌هایی که باعث ایجاد این علائم شده است؟
- چه آزمایشاتی لازم است تا انجام بدهم؟
- وضعیت من موقتی خواهد بود یا دائمی؟
- چه نوع درمان‌هایی را توصیه می‌کنید؟
- تا چه مدت استفاده از داروها نیاز خواهد بود؟
- چگونه بر فرایند درمان من نظارت خواهید داشت؟
- مبتلا به بیماری دیگری هستم. چگونه می‌توانم به بهترین نحو ممکن این دو را مدیریت کنم؟
- آیا محدودیت‌های خاصی وجود دارد که باید از آن‌ها پیروی کنم؟
- آیا جایگزینی عمومی برای دارویی که تجویز می‌کنید، وجود دارد؟
- بروشور یا اطلاعیه چاپی وجود دارد که به همراه داشته باشم؟ چه وبسایت‌هایی را پیشنهاد می‌کنید؟
از هرگونه سوالی که در حین ملاقات به ذهنتان می‌رسد، دریغ نکنید.
چه انتظاراتی از پزشک داشته باشیم؟
پزشکتان احتمالا سوالات زیر را از شما بپرسد:
- چه علائمی دارید و برای اولین بار چه موقعی متوجه آن شدید؟
- علائمتان به مرور زمان چه تغییراتی داشته؟
- آیا در بینایی خود متوجه اختلال شده‌اید؟
- آیا سردرد شدیدی را تجربه کرده‌اید؟
- آیا متوجه تغییرات ظاهری مثلا در میزان وزن یا موهای بدن شده‌اید؟
- آیا میل جنسی خود را از دست داده‌اید؟ آیا در سیکل عادت ماهانه اختلالی ایجاد شده است؟
- آیا در حال حاضر بخاطر بیماری دیگری تحت درمان هستید؟
- آیا اخیرا بچه دار شده‌اید؟
- آیا شما متحمل آسیب قابل توجهی در سر یا هنگام جراحی مغز و اعصاب شده‌اید؟
- آیا برای درمان تومور سر یا گردن درمان رادیواکتیو تجربه کرده‌اید؟
- آیا در بین اعضای خانواده شما فردی سابقه بیماری هیپوفیزی یا اختلال هورمونی داشته است؟
- متوجه عاملی شدید که باعث بهبودی علائمتان می‌شود؟
- متوجه عاملی شدید که باعث شدیدتر شدن علائمتان می‌شود؟
مرسی ، درعین اختصار اطلاعات خوبی رو دربرداره