سندرم تحریک بیش از حد تخمدان یا به عبارتی سندرم هایپراستیمولیشن تخمدان ، در واقع نوعی پاسخ تشدید یافته در برابر افزایش هورمون‌هاست. این سندرم معمولاً در زنانی که با هدف تحریک تولید تخمک در تخمدان‌ها، داروهای هورمونی تزریقی دریافت می‌کنند، رخ می‌دهد. سندرم تحریک بیش از حد تخمدان یا OHSS، موجب تورم و دردناک شدن تخمدان‌ها می‌گردد.
OHSS ممکن است در زنانی که اقدام به لقاح مصنوعی (آی وی اِف) می‌نمایند یا زنانی که با داروهای تزریقی در صدد تحریک تخمک‌گذاری می‌باشند، اتفاق بیفتد. البته با شیوع کمتر طی درمان با داروهای خوراکی باروری همچون کلومیفن نیز می‌تواند رخ دهد.
درمان OHSS به شدت آن بستگی دارد؛ در موارد خفیف ممکن است به خودی خود برطرف شود، حال آن که در موارد شدید احتمالاً نیاز به بستری و درمان بیشتر وجود داشته باشد.
علائم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان چیست؟
علائم OHSS اغلب به فاصله‌ی یک هفته از دریافت داروهای تزریقی جهت تحریک تخمک‌گذاری شروع می‌شوند؛ اگرچه گاهی ممکن است ظهور علائم دو هفته یا بیشتر طول بکشد. علائم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان از خفیف تا شدید متغیر بوده و تشدید یا برطرف شدن علائم در گذر زمان محتمل است.
OHSS خفیف تا متوسط
علائم موارد خفیف تا متوسط تحریک بیش از حد تخمدان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- درد شکم خفیف تا متوسط
- باد کردن شکم یا افزایش سایز کمر
- حالت تهوع
- استفراغ
- اسهال
- تحریک‌پذیری و درد در محل تخمدان‌ها
برخی از زنانِ تحت درمان با داروهای تزریقی باروری، دچار نوع خفیف OHSS می‌شوند. این حالت معمولاً پس از حدود یک هفته برطرف می‌گردد؛ اما اگر حاملگی رخ دهد، علائم ممکن است تشدید یافته و به مدت چندین روز یا چندین هفته تداوم یابند.
OHSS شدید
در موارد شدید OHSS، علائم زیر شایع است:
- وزن گرفتن سریع- بیش از ۲.۲ پوند یا ۱ کیلوگرم در ۲۴ ساعت
- درد شدید شکم
- حالت تهوع و استفراغ شدید و پایدار
- لختههای خون
- کاهش ادرار
- تنگی نفس
- احساس سفتی شکم یا باد کردن شکم
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر تحت درمان‌های باروری بوده و دچار علائم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شوید، باید موضوع را به پزشک‌تان اطلاع دهید. در این شرایط حتی اگر مبتلا به نوع خفیف OHSS باشید، از نظر وزن گرفتن ناگهانی یا علائم تشدید بیماری ارزیابی خواهید شد. در صورت بروز مشکلات تنفسی یا درد در پاها طی دوره‌ی درمان باروری، بلافاصله با پزشک خود تماس بگیرید. این موارد ممکن است نشانگر یک وضعیت اورژانسی باشند که به مراقبت پزشکی دقیق نیاز دارد.
علل سندرم تحریک بیش از حد تخمدان چیست؟
علت سندرم هایپراستیمولیشن تخمدان به طور دقیق مشخص نیست. گفته می‌شود بالا بودن سطح گنادوتروپین جفتی انسان (HCG) در این میان دخیل است. HCG هورمونی است که معمولاً طی حاملگی تولید می‌شود. در واقع عروق خونی تخمدانی به طور غیرمعمول به HCG پاسخ داده و در ادامه، مایع از آن‌ها نشت می‌کند. این مایع موجب تورم تخمدان‌ها شده و گاهی مقادیر زیادی نیز داخل شکم تجمع می‌یابد.
طی درمان‌های باروری، HCG ممکن است به عنوان محرک جهت آزاد نمودن تخمک از فولیکول بالغ تجویز گردد. در این شرایط، OHSS معمولاً به فاصله‌ی یک هفته از تزریق HCG رخ می‌دهد. حال اگر طی دوره‌ی درمانی باردار شوید، ممکن است با تولید HCG توسط بدن در پاسخ به حاملگی، OHSS تشدید شود.
داروهای تزریقی باروری با احتمال بیشتری نسبت به درمان با قرص کلومیفن موجب سندرم تحریک بیش از حد تخمدان می‌شوند. البته OHSS گاهی به طور خودبخود اتفاق افتاده و در این حالت، ارتباطی با درمان‌های باروری ندارد.
عوامل خطر سندرم هایپراستیمولیشن تخمدان کدامند؟
OHSS گاهی در زنانی اتفاق می‌افتد که هیچ عامل مستعدکننده‌ای ندارند؛ اما عواملی که خطر این سندرم را افزایش می‌دهند، شامل موارد زیر می‌باشند:
- سندرم تخمدان پلی کیستیک- اختلال باروری شایعی که موجب عادات ماهانه‌ی نامنظم، رشد موی اضافی و ظاهر غیرطبیعی تخمدان‌ها در معاینه با سونوگرافی می‌شود.
- زیاد بودن تعداد فولیکول‌ها
- سن زیر ۳۵ سال
- وزن کم بدن
- افزایش زیاد یا سریع سطح استرادیول (استروژن) قبل از دریافت HCG به عنوان محرک
- سابقه‌ی قبلی OHSS
عوارض سندرم هایپراستیمولیشن تخمدان چیست؟
موارد شدید سندرم تحریک بیش از حد تخمدان، ناشایع اما تهدیدکننده‌ی حیات می‌باشند. از عوارض احتمالی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- تجمع مایع در شکم و گاهی در قفسه‌ی سینه
- اختلالات الکترولیتی (سدیم، پتاسیم و سایر الکترولیت‌ها)
- بروز لختههای خون در عروق بزرگ؛ معمولاً در پاها
- نارسایی کلیه
- پیچ خوردگی تخمدان (تورشن تخمدان)
- پارگی کیست تخمدان که می‌تواند به خون‌ریزی جدی منجر شود.
- مشکلات تنفسی
- سقط یا ختم بارداری به دلیل عوارض
- به ندرت مرگ
چگونه می‌توان از این سندرم پیشگیری نمود؟
جهت کاهش احتمال بروز سندرم تحریک بیش از حد تخمدان، برنامه‌ی داروهای باروری شما بایستی مختص خودتان باشد. پزشک‌تان باید در هر دوره‌ی درمانی به طور دقیق -اعم از سونوگرافی‌های مکرر جهت ارزیابی رشد فولیکول‌ها و آزمایش‌های خون جهت بررسی سطح هورمون‌ها- شما را تحت نظر داشته باشد.
راهکارهایی که به پیشگیری از OHSS کمک می‌کنند، عبارتند از:
- تنظیم داروها: پزشک‌تان برای تحریک تخمدان‌ها و تحریک تخمک‌گذاری از کمترین دوز ممکن گنادوتروپین‌ها استفاده می‌کند.
- اضافه نمودن دارو: به نظر می‌رسد برخی داروها بدون اثر بر شانس بارداری، خطر OHSS را کاهش می‌دهند. این داروها شامل آگونیست‌های دوپامین مانند کابرگولین یا کوئینوگولید؛ دوز کم آسپیرین؛ و انفوزیون‌های کلسیم می‌باشند. تجویز داروی متفورمین (گلومِتزا) به زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک طی تحریک تخمدان ممکن است به پیشگیری از تحریک بیش از حد کمک کند.
- توقف موقتی درمان: اگر سطح استروژن بدن بالا بوده یا تعداد زیادی فولیکول رشدیافته وجود داشته باشد، پزشک احتمالاً داروهای تزریقی بیمار را متوقف نموده و چندین روز برای تجویز HCG که محرک تخمک‌گذاری است، صبر می‌کند.
- عدم استفاده از HCG به عنوان محرک: از آن‌جا که OHSS اغلب پس از دریافت HCG رخ می‌دهد، با استفاده از آگونیست‌های Gn-RH جایگزین‌هایی مانند لوپرولاید (لوپرون) برای HCG توسعه یافته‌اند که می‌تواند راهی برای پیشگیری یا محدود ساختن OHSS باشد.
- فریز جنین: اگراقدام به لقاح مصنوعی یا آی وی اف نموده‌اید، ممکن است تمامی فولیکول‌ها (بالغ و نابالغ) برای کاهش احتمال OHSS برداشته شوند. فولیکول‌های بالغ بارور شده و فریز می‌شوند؛ در این مدت تخمدان‌های شما می‌توانند استراحت کنند. در واقع شما می‌توانید روند IVFرا تا زمانی که بدن‌تان آماده باشد، به تأخیر بیندازید.
OHSS چگونه تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص OHSS بر اساس موارد زیر صورت می‌گیرد:
- معاینه‌ی فیزیکی: پزشک هر نوع افزایش وزن، افزایش سایز کمر و درد شکم احتمالی را بررسی می‌کند.
- سونوگرافی: در صورت ابتلا به OHSS، سونوگرافی ممکن است تخمدان‌ها را بزرگ‌تر از حالت طبیعی وهمراه با کیست‌های بزرگِ پر از مایع نشان دهد. طی درمان با داروهای باروری، پزشک به طور منظم تخمدان‌ها را با سونوگرافی واژینال ارزیابی می‌نماید.
- آزمایش خون: آزمایش‌های خونی خاص، امکان بررسی موارد غیرطبیعی خون را میسر می‌کنند. همچنین با آزمایش خون می‌توان به مختل شدن عملکرد کلیوی در اثر OHSS پی برد.
- تصویربرداری از قفسه‌ی سینه با اشعه‌ی X: با این روش می‌توان تجمع احتمالی مایع در قفسه‌ی سینه را بررسی نمود.
درمان سندرم تحریک بیش از حد تخمدان چگونه است؟
سندرم هایپراستیمولیشن تخمدان در حالت کلی طی یک یا دو هفته یا در صورت حاملگی طی مدت طولانی‌تر، به صورت خودبخود برطرف می‌شود. هدف از درمان OHSS، حفظ راحتی بیمار، کاهش فعالیت تخمدان و پرهیز از عوارض احتمالی است.
درمان OHSS خفیف تا متوسط
OHSS خفیف معمولاً خودبخود بهبود می‌یابد. درمان موارد متوسط شامل موارد زیر می‌باشد:
- افزایش مایعات مصرفی
- معاینات فیزیکی و سونوگرافی‌های مکرر
- توزین و اندازه‌گیری دور کمر به صورت روزانه جهت بررسی تغییرات جدی
- اندازه‌گیری میزان ادرار روزانه
- آزمایش‌های خون جهت پایش کاهش میزان آب بدن، اختلالات الکترولیتی و سایر مشکلات
- تخلیه‌ی مایع شکمی اضافی با وارد نمودن سوزن به حفره‌ی شکم
- تجویز دارو (آنتی‌کواگولان) به منظور پیشگیری از بروز لختههای خون
درمان OHSS شدید
در موارد شدید، بستری در بیمارستان برای پیگیری و درمان تهاجمی اعم از درمان با مایعات وریدی موردنیاز است. پزشک‌تان احتمالاً برای تسکین علائم، دارویی تحت عنوان “کابرگولین” تجویز می‌کند. گاهی پزشک جهت کمک به سرکوب فعالیت تخمدان، داروهای دیگری همچون آنتاگونیست هورمون آزادکننده‌ی گنادوتروپین (Gn-RH) یا لتروزول (فِمارا) نیز تجویز می‌نماید.
عوارض جدی ممکن است نیاز به درمان‌های بیشتر داشته باشند؛ به عنوان مثال، جراحی برای پارگی کیست تخمدان یا مراقبت‌های ویژه برای عوارض کبدی یا کلیوی. همچنین احتمالاً برای کاهش خطر بروز لختههای خون در پاهایتان، به داروهای آنتی‌کواگولان نیاز خواهید داشت.
سبک زندگی و درمان خانگی
در صورت ابتلا به حالت خفیف سندرم هایپراستیمولیشن تخمدان ، احتمالاً قادر به انجام کارهای روزمره خود خواهید بود. به توصیه‌های پزشک‌تان که احتمالاً شامل موارد زیر خواهند بود، عمل کنید:
- جهت تسکین درد شکم، از مسکّن‌های بدون نسخه مانند استامینوفن استفاده کنید. اما اگر اخیراً انتقال جنین انجام داده‌اید، از مصرف ایبوپروفن یا ناپروکسن سدیم خودداری نمایید؛ چرا که این داروها می‌توانند موجب اختلال در جایگزینی جنین در رحم گردند.
- از مقاربت جنسی پرهیز کنید. چرا که ممکن است دردناک بوده و موجب ترکیدن کیست تخمدان شود.
- فعالیت فیزیکی خود را سبک نگه داشته و از فعالیت‌های سنگین خودداری کنید.
- وزن خود را در حد معمول حفظ کنید. دور شکم خود را به صورت روزانه اندازه گرفته و در صورت مشاهده افزایش غیرطبیعی، موضوع را به پزشک‌تان اطلاع دهید.
- در صورت تشدید علائم و نشانه‌ها، با پزشک‌تان تماس بگیرید.
