با ورود به یک اتاق، ناگهان احساس آشنایی مبهمی در مغز شما ایجاد می‌شود؛ شما قبلاً در این مکان بوده‌اید… اما نه، این اولین باری است که حضور در این مکان را تجربه می‌کنید! مشابه فیلم‌نامه‌های علمی-تخیلی یا سفر به آینده!
به احتمال خیلی زیاد، تاکنون در طول زندگی خود دچار این حس، دژاوو یا آشناپنداری، شده‌اید. دژاوو معادل فرانسوی “قبلاً دیده‌شده” است و در حدود ۶۰ تا ۸۰ درصد افراد اتفاق می‌افتد. این پدیده، گذراست و در هر زمانی ممکن است ظاهر شود.
دکتر Michelle Hook در این زمینه می‌گوید:
“هیچ محرک واضح و آشکاری در ایجاد دژاوو تشخیص داده نشده‌است (یک گزارش پس‌نگرانۀ شخصی است)، در نتیجه بررسی آن در محیط آزمایشگاهی بسیار مشکل است.”
اشتباه در مغز؟
“با توجه به مطالعات، حدود دو سوم افراد حداقل یک‌بار دژاوو را تجربه کرده‌اند.”
“بررسی سازوکار ذخیرۀ حافظه، ممکن است در حل معمای دژاوو، و این که چرا برخی افراد، بیشتر آن را تجربه می‌کنند، موثر باشد.”
نگهداری حافظۀ بلندمدت، وقایع و حقایق با لوب‌های تمپورال مغز است و قسمت‌هایی از این لوب‌ها برای تشخیص آشنایی و تشخیص وقایع خاص، اختصاصی شده‌اند؛ در یک کلام، لوب تمپورال مسئول خاطره‌سازی و ذخیرۀ خاطرات است.
رابطۀ بین دژاوو و لوب تمپورال اثبات نشده‌است، اما سرنخ‌هایی از افراد مبتلا به صرع لوب تمپورال (حالت ویژه‌ای که در آن فعالیت نورون‌های مغز مختل شده و منجر به تشنج می‌شود) وجود دارد. تحقیقات، نقص الکتریکی در مغز را نشان می‌دهند.
حملات صرعی، با اختلال عملکردی نورون‌های مغزی که باعث اختلال در ایمپالس‌های الکتریکی تحریک نورون‌ها می‌شود، ایجاد می‌شوند. در ادامه، این ایمپالس‌ها در تمام مغز پخش می‌شوند و تشنج را القا می‌کنند.
دکتر Hook در این زمینه به نکتۀ مهمی اشاره می‌کند:
“گزارشات بالینی حاکی از این هستند که بیمارانی که از صرع لوب تمپورال رنج می‌برند، حس دژاوو را تجربه می‌کنند و این تجربه عمدتاً هشداری است پیش از حملۀ صرعی.”
اما دلیل تجربۀ دژاوو در افراد سالم چیست؟ برخی تحقیقات وجود یک خطا – یا به عبارت بهتر، Glitch – در مغز باعث می‌شود مغز زمان حال را به‌جای زمان گذشته بگیرد. در حقیقت همان ایمپالس‌های الکتریکی غیرطبیعی افراد مبتلا به صرع لوب تمپورال می‌توانند در افراد سالم نیز ایجاد شوند. مشابه این امر، در “حس سقوط حین خواب” رخ می‌دهد (گرفتگی یک ماهیچۀ غیرارادی، هنگامی که فرد در حال به‌خواب رفتن است).
میان‌بُرهای مسیر عصبی
مثال‌های دژاوو در افراد سالم می‌توانند به عدم تطابق در مسیرهای نورونی مربوط باشند. دلیل ین هم می‌تواند این باشد که مغز انسان در هر لحظه در تلاش است تا بیشترین درک ممکن را از محیط داشته‌باشد. به‌عنوان مثال با اطلاعات حسی بسیار کم – مانند رایحه‌ای آشنا – برای مغز کافی است تا خاطره‌ای را با تمام جزئیات بازسازی کند.
دژاوو ممکن است ناشی از اختلال در سیستم‌های حافظه‌ای مغز باشد و اطلاعات حسی را به جای سیستم حافظه‌ای کوتاه‌مدت، به حافظۀ بلندمدت منتقل کند. نتیجۀ این امر این است که حس می‌کنیم لحظۀ جدید، تکرار یکی از تجارب قبلی است.
در سیستم بینایی اطلاعات حسی دریافتی از مسیرهای متعددی به مراکز بالاتر قشری مغز می‌روند و تمام این اطلاعات کم‌و‌بیش هم‌زمان به مقصد می‌رسند.
“برخی معتقدند اختلاف در پردازش در این مسیرها باعث اختلال در ادراک و ارسال دو پیام مجزا می‌شود؛ مغز پیام دوم را جداگانه و به‌عنوان حسی مستقل و جدید پردازش می‌کند و حس ناخوشایند دژاوو در فرد ایجاد می‌شود.”
با این حال باید گفت گسترۀ دانش در زمینۀ علل ایجاد حس دژاوو بسیار محدود بوده و تحقیقات بیشتری در این زمینه نیازمند انجام هستند.
“در حال حاضر پاسخی ساده برای مکانیسم‌های ایجاد دژاوو وجود ندارد، اما مطالعات و تحقیقات بیشتر می‌توانند به ارائۀ شواهد قانع‌کننده‌ای در آینده بینجامند.”
