حاملگی نابجا (اکتوپیک) هنگامی به وقوع می‌پیوندد که تخم لقاح‌یافته فرآیند لانه‌گزینی را در محیطی خارج از رحم انجام دهد. واژه اکتوپیک در علم پزشکی به مواردی اطلاق می‌شود که چیزی در مکانی نابجا ویا موقعیت فضایی نادرست قرار گرفته باشند.
در ۹۸ درصد موارد حاملگی‌های نابجا در محیط لوله فالوپ به وقوع می‌پیوندد. لوله فالوپ مجرای باریکی است که رحم و تخمدان را به یکدیگر مرتبط می‌سازد.
بنا بر اطلاعات منتشر شده توسط MayoClinic در موارد نادر، تخم لقاح یافته ممکن است در سرویکس (دهانه رحم)، دیواره تخمدان ویا اسکار باقی‌مانده از جراحی سزارین گذشته، لانه‌گزینی نماید. همچنین امکان اتصال تخم به ارگان‌های حفره شکمی مانند روده‌ها نیز وجود دارد. در این پدیده تخم وارد لوله فالوپ نشده و درون فضای شکمی مانند بن‌بست داگلاس استقرار می‌یابد.
در برخی شرایط نیز یکی از رویان‌ها در داخل رحم و مکان طبیعی قرار گرفته و رویان دیگر در فضای نابجا رشد می‌یابد. حاملگی‌های نابجا به‌دلیل رشد رویان در مکانی نامناسب و ناهنجاری‌های رشدی، برای مادر و جنین خطرناک می‌باشند.
اتصال رویان در این نوع حاملگی می‌تواند منجر به جدایی ارگان مادر و آسیب آن گردد. در صورت وقوع این اتفاق، خون‌ریزی داخلی می‌تواند منجر به مرگ مادر گردد.
دکتر جنیفر کیکهام؛ متخصص زنان و زایمان از کلینیک زنان ماساچوست اظهار داشت:
رحم، ارگانی منحصر به فرد است که قابلیت اتساع حین رشد جنین در داخل خود را دارد. هیچ ارگان دیگری در بدن تحمل وزن کودکی ۹ پوندی ویا نگهداری دوقلو‌ها را ندارد.
همانطور که اشاره شد حاملگی خارج رحمی می‌تواند موضوع بالقوه خطرناکی برای مادران باردار باشد. علت اصلی این موضوع نیز عدم قابلیت اتساع ارگان‌های غیر رحمی و عدم توانایی ارگان برای تامین صحیح عروق خونی جنین می‌باشد.
لازم به ذکر است بانوانی که در گذشته با مشکل حاملگی‌های خارج رحمی مواجه شده‌اند، توانایی داشتن بارداری‌های طبیعی در آینده را خواهند داشت. در ایالات متحده، حاملگی‌های خارج رحمی ۱ تا ۳ درصد تمامی حاملگی‌ها را تشکیل می‌دهد. این موضوع نشان‌دهنده شیوع بسیار بالای این ناهنجاری در میان جمعیت دارد.
نشانه‌ها
شایع‌ترین نشانه‌های گزارش‌شده درباره حاملگی‌های نابجا، خون‌ریزی‌های واژینال و درد در ناحیه شکم ویا لگن می‌باشد. همچنین درد شانه‌ها یا پشت در نواحی پایینی نیز قابل مشاهده است. متاسفانه برخی افراد نیز ممکن است هیچ‌گونه نشانه‌ای تا پیش از آسیب بافتی، مانند قطع لوله فالوپ، نداشته باشند. نشانه‌های ذکر شده در میان زنان با زمان ۶ تا ۱۰ هفته‌ای از قطع آخرین عادت ماهیانه بسیار شایع است.
فاکتور‌های خطر
هر عاملی که حرکت تخم از تخمدان به سمت رحم از طریق لوله فالوپ را تحت تاثیر قرار دهد، بطور مثال آسیب‌ها و ناهنجاری‌های فالوپ ویا عفونت‌های مسدود‌کننده لوله، موجب افزایش احتمال حاملگی‌های نابجا خواهد شد.
افراد زیر شانس بیشتری برای تجربه حاملگی نابجا دارند:
- زنانی که تجربه این ناهنجاری را در گذشته داشته‌اند
- زنانی با سابقه ناباروری در گذشته
- زنانی با سابقه دریافت عفونت‌های مقاربتی از جمله سوزاک و کلامیدیا
- زنانی با سابقه بیماری التهابی لگن، عفونتی که ممکن است موجب آسیب لوله فالوپ، رحم و سایر اجزای لگنی گردد
- زنانی با سابقه اندومتروسیس
- زنانی که در دارای اسکار ناشی از جراحی هستند
- افرادی که پس از استفاده از وسیله‌های داخل رحمی (IUD) حامله شده‌اند.
- زنانی با سابقه استعمال دخانیات پیش از بارداری
- افرادی با شریک‌های جنسی متعدد؛ به‌دلیل شانس بالاتر وقوع عفونت‌های لگنی
علل
حاملگی نابجا ممکن است به‌دلیل عارضه‌های پزشکی متعددی در سابقه بیمار ایجاد گردد. ژنتیک به‌تنهایی عاملی تعیین کننده در این بیماری شناخته نشده و در واقع هر پدیده‌ای که موجب تاثیر در عملکرد لوله فالوپ گردد، مانند استعمال دخانیات و تاثیر آن بر روی کاهش سرعت زنش مژک‌های هدایت کننده لوله، می‌تواند مسبب این ناهنجاری باشد.
تشخیص و آزمایش
برای تشخیص حاملگی‌های نابجا ممکن است از آزمایش خون برای سنجش سطح hCG، هورمونی با منشا جنینی که در زنان باردار از سطح بالایی برخوردار است، استفاده شود.
تست‌های حاملگی خانگی میزان hCG، که به دلیل مقدار بسیار بالا و دفع کلیوی آن در ادرار ظاهر می‌شود، را اندازه‌گیری می‌نماید. اما درصورتی که احتمال نابجا بودن بارداری مطرح باشد، پزشکان تست خون را برای این هورمون پیشنهاد خواهند کرد. در حاملگی‌های طبیعی غلظت hCG بطور شدیدی در فاصله ۴۸ تا ۷۲ ساعته افزایش می‌یابد، اما روند افزایش هورمون در حاملگی‌های نابجا کند‌تر خواهد بود.
در کنار اندازه‌گیری سطح hCG، خانم‌ها نیاز به انجام تستی تحت عنوان سونوگرانی ترانس‌واژینال خواهند داشت. در این تصویر برداری دیوایسی وارد واژن شده تا محیط ارگان‌های تولیدمثلی از جمله رحم، تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ و سرویکس را مورد بررسی قرار دهد. این سونوگرافی از امواج فراصوت با فرکانس بسیار بالا استفاده می‌کند و کیفیت تصاویر آن امکان بررسی مکان دقیق وقوع حاملگی را فراهم می‌کند.
خطرات متوجه مادر
حاملگی نابجا به‌عنوان یکی از اورژانس‌های زنان شناخته می‌شود، زیرا این شرایط ممکن است خطرات جانی بالقوه جدی‌ای برای مادر ایجاد نماید. دکتر کیکهام اظهار داشت که این ناهنجاری اولین عامل مرگ مادران باردار در ۳ ماهه نخست بارداری است. همچنین آمار‌ها نشان از سهم ۴ تا ۱۰ درصدی حاملگی نابجا در مرگ و میر بارداری دارد.
با وجود احتمال بالای وقوع این ناهنجاری در ۳ ماهه نخست حاملگی، در مواردی نادر وقوع آن در دوره‌های بعدی نیز مشاهده شده است. همانطور که اشاره شد در زنانی که سابقه حاملگی‌های نابجا را داشته‌اند، احتمال بالاتری برای وقوع مجدد آن وجود خواهد داشت.
درمان حاملگی‌های نابجا و دارو‌ها
درمان حاملگی نابجا به‌طور معمول شامل درمان دارویی است. برای مثال تزریق متوتروکسات (methotrexate) به عنوان دارویی که در درمان سرطان نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، نیز کاربرد موثری دارد. این دارو موجب توقف رشد رویان می‌گردد و این اتفاق زمان لازم را برای جذب سلول‌های رویانی توسط بافت مادری در اختیار قرار می‌دهد.
پس از تزریق دارو، برای بررسی میزان کاهش hCG، در دو نوبت، فرد مورد آزمایش خون قرار می‌گیرد. در صورتی که سطح هورمون کاهشی به میزان حداقل ۱۵ درصد نشان ندهد، به تزریق دوباره متوتروکسات نیاز خواهد بود.
با این حال تمامی افراد کاندیدای مناسبی برای دریافت متوتروکسات نبوده و برخی برای خاتمه حاملگی نیاز به اعمال جراحی خواهند داشت. لازم به ذکر است، کاهش غلظت hCG به میزان صفر برای اطمینان از خاتمه حاملگی الزامی خواهد بود.
اعمال جراحی ممکن است شامل برداشت کامل لوله فالوپ باشد. این فرآیند می‌تواند به‌صورت لاپاروسکوپیک و با کمترین میزان درد و عوارض انجام گیرد. در برخی شرایط، شکاف‌های بزرگ برای خاتمه به حاملگی نابجا نیاز خواهد بود.
در صورت وجود رویانی دیگر با موقعیت صحیح، انجام درمان‌های دارویی بسیار پرخطر بوده و پیشنهاد نمی‌گردد. در این شرایط مادر تحت عمل جراحی قرار گرفته و رویانی که در موقعیت خارج رحمی قرار گرفته است خارج می‌گردد و در صورت انجام صحیح فرآیند، مشکلی متوجه رویان دیگر نخواهد بود.
همچنین پیشنهاد می‌شود زنانی که سابقه حاملگی نابجا داشته‌اند، حداقل به‌مدت ۳ ماه اقدام به بارداری مجدد ننمایند.
