نماد “۰” برای ما خیلی آشناست ولی دربارهی خاستگاههای آن زیاد مطمئن نیستیم. کارهای قدمتسنجی کربنی که اخیراً انجام شده باعث میشود تجدیدنظری در تاریخ ریاضیات بکنیم. اکتشافات جدید قدمت عدد صفر را ۵۰۰ سال عقبتر از چیزی که میدانستیم برمیگرداند.
اعدادی که در یک متن باستانی هندی به نام نسخهی خطی بخشالی، شامل ۷۰ ورق از پوستهی درخت، ظاهر شدهاند، در یک متن و ریاضیات به زبان سانسکریت قرار دارند. به نظر میآید این متن برای آموزش راهبان بودائی نوشته شده باشد.
این نسخهی خطی در ابتدا توسط یک کشاورز در سال ۱۸۸۱ پیدا شد و به نام روستایی در پاکستان که در آن پیدا شده بود، نامگذاری شد. از سال ۱۹۰۲ این کتاب در کتابخانهی بادلین آکسفورد نگهداری میشود.
اکنون و برای اولین بار، این نسخهی خطی با روش کربن قدمتسنجی شده است؛ این کار بلافاصله بخشی از دانستههای ما را قدیمیتر کرد. قبلاً باور بر این بود که این کتاب به قرن نهم مربوط میشود اما روشهای قدمتسنجی قدیمیترین صفحات آن را مربوط به چیزی بین ۲۲۴ و ۳۸۳ سال پس از میلاد مسیح میداند.
این به آن معناست که قدمت عدد صفر که قبلاً قدیمیترین مورد آن روی دیوار یک معبد در Gwalior هند ثبت شده بود، حداقل شش قرن پیشتر از چیزیست که فکر میکردیم.
بخشالی صدها صفر دارد که با یک نقطه نشان داده شدهاند. همین نماد بعدها نماد عدد صفر امروزی را شکل داده است. گویا “۰” بین اعداد استفاده میشده، مثل “۵۰۵” ولی خود به تنهایی عدد محسوب نمیشد. این شیوهی استفاده از صفر در فرهنگهای باستانی دیگری نظیر مایانها و بابلیها نیز کاربرد داشته اما این منجم و ریاضیدان هندی، براهماگوپتا بود که در سال ۶۲۸ بعد از میلاد برای اولین بار خود صفر را به رسمیت شناخت.
برخی از چیزهایی که ما آنها را مفروض میانگاریم، زمانی باید ابداع میشدند. اعداد برای شمارش هستند، پس اگر چیزی برای شمارش وجود ندارد چرا باید عددی به آن اختصاص داد؟ مفهوم صفر روزگاری با حکم الحاد ممنوع شده بود، ولی بعدها برای حسابداری استفاده شد و پایههای عصر دیجیتال امروزه روی آن بنا شده. کل تکنولوژی مدرن برپایهی ایدهی صفر و یک پایهگذاری شده است.
تعیین قدمت برای این کتاب هیچوقت کار راحتی نبوده؛ چون تمام صفحات مربوط به یک تاریخ نیستند و بین برخی از آنها ۵۰۰ سال فاصله وجود دارد. هنوز معلوم نیست چگونهی همهی صفحات این کتاب گرد هم آمدهاند.