سگ‌ها قادر به تشخیص تغییرات ظاهری خود نیستند؛ همان “تست آینۀ” معروف که به عنوان بخشی از تست سنجش هوش انجام می‌شود. ولی آن‌طور که دکتر الکساندرا هوروویتز (Alexandra Horowitz) توضیح می‌دهد، مردود شدن سگ‌ها در این آزمون، دلایل خاص خود را دارد.
چرا “خویشتن‌آگاهی” جزو نشانه‌های هوش به شمار می‌رود؟
خویشتن‌آگاهی (Self-recognition) از “شناخت مقایسه‌ای” (Comparative Cognition) منشعب شده است. شناخت مقایسه‌ای، رشته‌ای است که به بررسی توانایی‌های حل مسئله، تقلید و یادگیری در حیوان می‌پردازد. کاری که دقیقاً در مورد فرزند انسان – در سنین خردسالی – هم انجام می‌شود. تعدادی از سؤالات دربارۀ فراشناخت مطرح می‌شوند. فراشناخت یعنی فکر کردن به فکر کردن، یا تفکر دربارۀ تفکر. یکی از مهارت‌های فراشناختی، “تئوری ذهن” است. تئوری ذهن به بیان ساده، یعنی درک این قضیه که دیگران هم ذهن‌هایی برای خود دارند و چیزهایی می‌دانند که ما نمی‌دانیم. انسان معمولاً این توانایی را پس از سه سالگی کسب می‌کند.
آزمون آینه چیست؟
در این آزمون، فرد خود را در آینه مشاهده کرده و متوجه تغییرات جدیدی در ظاهر خود می‌شود. داستان پیدایش آزمون آینه به این قرار است که گوردون گالوپ (Gordon Gallup)، روان‌شناس، روزی در حال اصلاح صورت خود در مقابل آینه بود. وی در همین حال به این مسئله می‌اندیشید که آیا شامپانزه‌هایش (که روی‌شان مطالعه می‌کرد) هم می‌توانند خود را، آن چنان که او خودش را در آینه می‌دید، ببینند. از همین رو، آینه‌ای در اتاق این شامپانزه‌ها قرار داد. آن‌ها در ابتدا به سوی آینه هجوم بردند، چرا که با دیدن شامپانزه‌ای دیگر در آینه احساس خطر کرده بودند. ولی پس از گذشت مدتی، آرام گرفته و به بررسی ظاهر خود پرداختند.
گالوپ در ادامه به شکلی نامحسوس، با استفاده از نوعی رنگ قرمز بدون بو، علامت‌هایی روی پیشانی شامپانزه‌ها رسم نمود و این بار، رفتارشان را در برابر آینه به دقت ثبت کرد. حیوانات با دیدن تصویر خود در آینه، شروع به لمس پیشانی خود (نه پیشانی تصویر خود) نمودند. آن‌ها هر بار پس از لمس، دست‌شان را در برابر بینی می‌گرفتند، به امید این که بویی از آن رنگ قرمز به مشام‌شان برسد. این یعنی شامپانزه‌های گالوپ، توانستند آزمون آینه را با موفقیت پشت سر بگذارند.
کدام حیوانات این آزمون را با موفقیت انجام می‌دهند؟
دلفین‌ها. هنگامی که گروهی از محققان علائمی روی پهلوی این پستانداران رسم نمودند، حیوان را در برابر سطحی آینه‌ای که در آکواریوم تعبیه شده بود، قرار دادند. مشاهده شد که دلفین‌ها با انجام حرکاتی نامتعارف قصد داشتند دید بهتری از علامت‌های روی پهلوی خود در آینه داشته باشند. زاغی‌ها و یک فیل آفریقایی نیز توانسته‌اند این تست را پشت سر بگذارند. ولی تعدادی از حیوانات هم موفق نشده‌اند. برای مثال، میمون رزوس تا کنون نتوانسته است از پس این آزمون بربیاید.
سگ‌ها هم موفقیتی کسب نکرده‌اند. ولی نکتۀ مهمی که باید به آن توجه داشت، هدف حیوان از زندگی و امکانات حسی است که در اختیار وی قرار دارد. زندگی اجتماعی حیوان و این که به همراه چه کسی زندگی می‌کند، از جمله مواردی است که باید بدان توجه داشت. همۀ این عوامل در پاس کردن این تست، تأثیرگذارند. در رابطه با سگ‌ها هم، شما با یک حس بویایی بسیار قوی روبه‌رو هستید، نه حیوانی که به بینایی قدرتمند خود متکی باشد.
سگ‌ها چگونه آزموده می‌شوند؟
من (هوروویتز) رفتار طبیعی سگ‌ها را بررسی کرده‌ام. آن‌ها ادرار می‌کنند، و با همین ادرار، اطلاعاتی از خود بر جای می‌گذارند. سگ‌ها هم‌چنین ادرار سگ‌های دیگر را نیز می‌بویند. ارتباط از طریق اطلاعات نهفته در ادرار، بدین معنی است که “هویت” برای سگ‌ها هم مفهوم دارد. سگ‌ها توجه ویژه‌ای به پیرامون خود – و این که چه کسی در محیط حضور دارد – نشان می‌دهند. به همین دلایل، من نوعی “آینۀ بویایی” برای آن‌ها طراحی کردم.
به این منظور، نمونه‌های ادرار ۳۵ سگ را جمع‌آوری کردم. سپس مقادیر اندکی از این نمونه‌ها را در قوطی‌های فلزی سوراخ‌شده (به منظور جریان بو) قرار داده و محصول نهایی را به سگ‌هایم عرضه کردم. سگ‌ها زمان کم‌تری صرف بوییدن ادرار خود نموده و بیشتر مشغول به بوییدن ادرار سگ‌های دیگر شدند. در ادامه، به قوطی محتوی ادرار هر سگ، رازیانه اضافه کردم. تعجبی نداشت که این بار آن‌ها، زمان بیشتری را صرف بوییدن ادرار رازیانه‌دار (!) خود نمودند (منظور این است که سگ‌ها بوهای جدید را ترجیح می‌دهند).
این یعنی سگ‌ها از آن‌چه که ما فکر می‌کنیم باهوش‌ترند؟
ما باید تأثیر بویایی روی توان شناختی حیوان را جدی بگیریم. ممکن است سگ‌ها درک جامعی از خود داشته باشند. صرف این که تا کنون نتوانسته‌ایم به این پرسش‌ها پاسخ دهیم، هرگز نمی‌تواند به این معنی باشد که سگ‌ها ظرفیت‌های لازم را ندارند. شاید این ما هستیم که به آزمون‌های بهتری برای پاسخ به این پرسش نیازمندیم.
پی‌نوشت: این مقاله از مجلۀ Focus، شمارۀ ۳۱۴ام (اکتبر ۲۰۱۷) ترجمه شده است. برای مطالعۀ متن اصلی مقاله می‌توانید به صفحات ۲۲ تا ۲۳ همین شماره مراجعه کنید. برای کسب آگاهی بیشتر می‌توانید به صفحۀ Focus Magazine مراجعه کنید.
