مردم زلزله‌زده که با چهره‌های پر از درد به طرف دوربین می‌دوند. تصویر مادری که فرزند مرده‌اش را در آغوش گرفته است. اجساد خانواده‌ای در آغوش هم، پوشیده شده با قشر ضخیمی از خاک، در میان پاره‌های سنگ و آجر و تیرآهن. تصویر کرمانشاه این روزها تعداد زیادی از ما را به گریه انداخته‌اند.
مقصود از نمایش این تصویرها چیست؟ این که حس انزجار را در شخص بیدار کنند؟ حس “بدی” به ما بدهند؟ یعنی در بهت و اندوه فرو ببرندمان؟ سوگوارمان کنند؟ نگاه کردن به این تصاویر واقعا ضرورتی دارد؟ دیدن این عکسها چه منفعتی می‌رساند؟ واقعا چیزی یادمان می‌دهند؟
سوزان سانتاگ منتقد و نویسنده‌ی مشهور در کتاب “نظر به درد دیگران” در مورد عکس‌های جنگ و تصاویر فجایع نوشته است. حدود یک و نیم قرن است که به لطف “دوربین” و پیشرفت‌هایش، می‌توانیم تصاویر آن‌چه را که فرسنگ‌ها دورتر از ما رخ می‌دهد ببینیم. سوالی که اخلاق مطرح می‌کند این است که دیدن رنج دیگران چه تاثیری بر ما دارد، و اصولاً چه تاثیری باید داشته‌باشد؟ چطور باید با این رنج که از آن ما نیست برخورد کنیم، و این که چرا به تماشای این تصاویر رغبت نشان می‌دهیم؟ با گذشت زمان تلویزیون و رسانه‌های دیگر دسترسی وسیعی به آن‌چه برای دیگران رخ می‌دهد برای ما فراهم کرده‌اند. آیا ما مجازیم فکر کنیم فقط با دیدن تصاویری از رنج دیگران، در آن شریک می‌شویم؟ کیلومترها دورتر و در حال نوشیدن چای، آیا اصلا مُحق به مشاهده‌ی رنجی چنان سهمگین هستیم؟
عکسها خاصیت شئ کنندگی دارند: رویداد یا شخصی را به چیزی تبدیل می‌کنند که می‌توان صاحبش بود. و با این که بسیاری از افراد عکسها را به خاطر توضیح شفافشان از واقعیت تمجید و تحسین می‌کنند، کار عکسها در واقع نوعی کیمیاگریست.
آن‌چه سوزان سانتاگ در این کتاب بررسی کرده بیشتر با محوریت “عکاسی جنگی”، اثرگذاری‌اش، هدایت و سانسورش، واقعیت عریان جاری در یک فاجعه و نقش تصویر در پیدایش رویکردی ضدجنگی است.
ما به عنوان نوع بشر شاید مسئول رخ دادن بخشی از رنجی که می‌بریم نباشیم، شاید در وقوع فجایعی مثل زلزله و رخدادهای طبیعی دیگر مسئولیتی متوجه ما نباشد (هر چند که قطعاً در مدیریت آسیبی که از این حوادث می‌بینیم مسئولیم)، اما رنجی هست که می‌بریم، و از قِبَل نوع بشر هم هست که متحمل این رنج می‌شویم.
کتاب “نظر به درد دیگران” به این مسئله می‌پردازد که آیا انتشار تصاویری از رنج دیگران اساساً می‌تواند کمکی به بیداری وجدان نوع بشر بکند، یا ما فقط تحت سلطه‌ی خیل عظیم تصاویر تجاری رسانه‌ها بی‌تفاوت‌تر و بی‌تفاوت‌تر می‌شویم؟
این که هنوز کاملاً دگرگون نشده‌ایم و می‌توانیم رو برگردانیم، برویم صفحه‌ی بعدی یا کانال را عوض کنیم، ارزش اخلاقی هجوم تصاویر بر ما را زیر سوال نمی‌برد. اگر با دیدن تصاویر جانمان نمی‌سوزد و به حد کافی رنج نمی‌بریم، عیب نیست. عکس هم بنا نیست ناآگاهی ما را درباره‌ی پیشینه و علل درد و رنجی که رویش دست گذاشته و به قاب کشیده‌اند اصلاح کند. این تصاویر تنها قادرند بیننده را به توجه، تامل و آموختن دعوت کنند، و ما را به بررسی توجیهاتی بکشانند که قدرت‌های مسلط برای این فجایع گسترده بیان می‌کنند.
مشخصات کتاب
نام: نظر به درد دیگران
نویسنده: سوزان سانتگ
مترجم: احسان کیانی‌خواه
نشر گمان
شماره‌ی کتاب‌شناسی ملی: ۳۶۷۶۳۰۱
