بیش از ۶۰ سال از فاجعه عوارض تالیدومید می‌گذرد. فاجعه‌ای که موجب نقایص مادرزادی در هزاران کودکی شد که مادرشان در دوران بارداری از دارو استفاده کرده بودند. اما در تمام این سال‌ها، علت فاجعه تالیدومید در هاله‌ای از ابهام قرار داشته است. دانشمندان مدرسه‌ی پزشکی هاروارد در مؤسسه‌ی سرطان Dana-Farber معمایی را که از زمان آشکار شدن خطرات دارو پا برجا بود، حل کرده‌اند: تالیدومید چگونه موجب چنان عوارض شدید و مهلکی شد؟
پاسخ معما در تاریخ ۱ آگوست به صورت آنلاین در ژورنال eLife منتشر شد. این پاسخ نه تنها کنجکاوی‌های علمی موجود در مورد موضوع را که به مدت دو نسل وجود داشته، برطرف کرده است؛ بلکه برای شرکت‌های دارویی که قصد تولید نسل جدید داروهای ضدسرطان را داشتند، زنگ خطر شد. ساختمان شیمیایی اصلی این داروها با تالیدومید اشتراک داشت.
دانشمندان بر مبنای سال‌ها تحقیق صورت گرفته متوجه شدند تالیدومید با پیشبرد تخریب طیف گسترده و غیرمنتظره‌ای از فاکتورهای رونویسی عمل می‌کند. فاکتورهای رونویسی پروتئین‌های سلولی هستند که ژن‌ها را خاموش و روشن می‌کنند. یکی از این فاکتورها در ارتباط با تالیدومید، فاکتور SALL4 است. اثر تالیدومید بر این فاکتور، حذف کامل آن از سلول‌هاست.
تخریب SALL4 با تکامل اندام‌ها و سایر حنبه‌های رشد جنینی تداخل دارد که به صورت عوارض ماندگار تالیدومید تظاهر می‌یابند: اندام‌های حرکتی کج و معوج و اعضای ناقص بدن در کودکانی که مادران‌شان برای درمان بیماری صبحگاهی از این دارو استفاده کرده بودند.
بیشتر بخوانید: داستان تالیدومید ادامه دارد
اولین سرنخ ماجرا در حل معمای علت فاجعه تالیدومید، از گزارش‌های پزشکی به دست آمد؛ گزارش‌هایی از افراد حامل جهش در ژن SALL4 که اغلب بدون انگشت شست یا با دست و پای ناقص، نقایص چشم و گوش و بیماری مادرزادی قلبی به دنیا می‌آیند. این شرایط دقیقاً یادآور کودکانی بود که در رحم مادر با تالیدومید مواجهه داشتند. Eric Fischer، استادیار شیمی زیستی و فارماکولوژی مولکولی HMS در مؤسسه‌ی Dana-Farber در این ارتباط بیان کرد:
تشابهات بین نقایص مادرزادی مرتبط با تالیدومید و افراد حامل ژن SALL4 جهش‌یافته، قابل توجه هستند. در واقع، شاهد محکمی بر آنند که تخریب SALL4 ریشه‌ی مصیبتی است که تالیدومید در دهه‌ی ۱۹۵۰ به بار آورد.
این یافته‌ها نقطه‌ی بازتاب مهمی در تاریخ تالیدومید ایجاد می‌کنند؛ دارویی که بیش از آن که مشهور باشد، رسوایی آن زبانزد است. دهه‌ی ۱۹۵۰ تالیدومید در اروپا، استرالیا و برخی کشورهای آمریکای جنویی -علی‌رغم عدم تأیید در ایالات متحده- به عنوان درمان بیماری صبحگاهی مرتبط با بارداری به طور گسترده وارد بازار شد و به فروش رسید. زمانی که مشخص شد این دارو عامل نقص مادرزادی بیش از ۱۰ هزار کودک و دلیل تعداد نامشخصی از سقط‌ها بوده، تنها نتیجه آه و افسوس بود. جامعه‌ی پزشکی در کشف خطر تالیدومید کند عمل کرد؛ چرا که دارو تنها زمانی باعث نقایص مادرزادی می‌گشت که مادر در هفته‌های چهارم تا هشتم حاملگی آن را مصرف کرده بود. سرانجام تالیدومید در سال ۱۹۶۱ رسماً ممنوع اعلام شد. در دهه‌ی ۱۹۸۰، تالیدومید حیات دوباره یافت. مشخص شد که از آن می‌توان به عنوان داروی آنتی-آنژیوژنیک (ضد رگ‌زایی) جهت مهار رشد رگ‌های خونی در تومورها بهره جست. از این زمان، به عنوان داروی ضدسرطان پرمصرف در درمان اولیه‌ی مالتیپل میلوما مطرح شد.
Fischer تأکید کرد که فهم مکانیسم تالیدومید در ایجاد نقایص مادرزادی، برای شرکت‌های دارویی که قصد طراحی و آزمایش داروهای جدید با داربست ساختاری مشابه دارند، ضروری است:
ضمن آزمایش مشتقات جدید، ما می‌توانیم بفهمیم آیا آن‌ها نیز همان اثرات بالقوه آسیب‌زای تالیدومید را دارند یا خیر. ما می‌دانیم اثر درمانی این داروها بر اساس قابلیت‌شان در تخریب پروتئین‌های خاصی است. یافته‌های ما در تشخیص سودمندی یا مضر بودن تخریب پروتئین‌های مختلف به شرکت‌های دارویی کمک می‌کنند.
