افرادی که تحت درمان سرطان قرار می‌گیرند، ممکن است در کنار شیمی درمانی یا پرتو درمانی، به پیوند سلول‌های بنیادی نیز نیاز داشته باشند.
سلول‌های بنیادی سالم از خود فرد یا یک اهدا کننده بدست می‌آید.
همه‌ی پیوند‌های آلوژنیک با گرفتن سلول‌هایی سالم و غیر سرطانی از اهدا کننده‌ای که با فرد سازگار است، بدست می‌آید. معمولا اهدا کننده از خویشاوندان نزدیک فرد؛ مثلا خواهر یا برادر می‌باشد.
استفاده از سلول‌های بنیادی فرد دیگر برای پیوند میتواند باعث ایجاد وضعیتی به نام اثر پیوند سرطان (graft_versus_host_effect) شود. در این حالت سلول‌های بنیادی پیوندی می‌توانند انواع سلول‌های سرطانی را در بدن مورد حمله قرار دهند.
با این حال ممکن است حالتی به نام بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) ایجاد شود. GVHD وضعیتی جدی و احتمالا تهدید کننده‌ی حیات است که سلول‌های بنیادی پیوندی سلول‌های سالم فرد گیرنده را مورد حمله قرار داده و باعث مشکلات مربوطه میشود.
انواع بیماری پیوند علیه میزبان
دو شکل از GVHD وجود دارد: حاد و مزمن
GVHD حاد
بیان دقیق نسبت افرادی که بعد از پیوند آلوژنیک به GVHD مبتلا می‌شوند، دشوار است. برخی گزارشات آن را ۲۰ و برخی ۸۰ درصد برآورد می‌کنند. این بیماری ۵۵۰۰ نفر را سالانه درگیر می‌کند.
شکل حاد GVHD طی ۱۰۰ روز بعد از پیوند آلوژنیک سلول‌های بنیادی قابل تشخیص است. معمولا طی ۲ تا ۳ هفته بعد از پیوند، تشخیص صورت می‌گیرد.
طی این زمان مغز استخوان جدید شروع به تولید سلول‌های خونی می‌کنند. سلول‌های ایمنی فرد اهدا کننده شروع به حمله به سلول‌های سالم فرد گیرنده می‌کنند.
شکل حاد پیوند علیه میزبان میتواند پوست، کبد و لوله گوارشی فرد را تحت تاثیر قرار داده و باعث علائمی مانند راش‌های پوستی، اسهال(گاها به همراه درد شکم و استفراغ) و افزایش آنزیم‌های کبدی می‌شوند. شکل حاد بیماری ممکن است در برخی افراد به شکل مزمن درآید.
GVHD مزمن
بیماری پیوند علیه میزبان مزمن، معمولا در افرادی شکل حاد بیماری را تجربه کرده‌اند، دیده میشود. این وضعیت میتواند طی سه ماه تا یک سال بعد از پیوند سلول‌های بنیادی دیده شود. انواع GVHD مزمن میتواند خفیف تا حالت‌های شدید را شامل شود. این بیماری میتواند طولانی مدت بوده و باعث تضعیف فرد شوند.
شکل مزمن GVHD میتواند باعث بیماری‌های پوستی و از دست دادن مو شود. آسیب ریه‌ها و کبد نیز ممکن است اتفاق بیفتد.
شکل مزمن GVHD میتواند تاثیرات متفاوتی را بر قسمت‌های مختلف بدن داشته باشد:
- پوست: راش‌های پوستی و تغییراتی مانند خشکی، پوسته پوسته شدن، ایجاد زخم، سفتی و تیرگی
- مفاصل: محدودیت در حرکت به علت وجود زخم
- مو: ریزش مو
- دهان: زخم‌ها ممکن است در داخل دهان و مجاری گوارشی(به علت خشکی مجاری) ایجاد شوند.
- چشم‌ها: کاهش اشک، قرمزی و سوزش چشم
- ارگان‌های تناسلی: خشکی و تنگی واژن
- ریه‌ها: ایجاد زخم و خشکی
- کبد: آسیب به کبد و نقص در عملکرد آن
علت‌ها
در بیماری پیوند علیه میزبان، گلبول‌های سفید سلول‌های بیگانه را مورد حمله قرار داده و باعث التهاب می‌شوند.
GVHD پاسخ سیستم ایمنی به اجزای بیگانه است. در خصوص این بیماری سلول‌های بیگانه سلول‌های فرد اهدا کننده نیستند؛ بلکه خود سلول‌های فرد میزبان مورد حمله قرار می‌گیرد.
بعد از پیوند سلول‌های بنیادی، سلول‌های T فرد اهدا کننده نمی‌توانند سلول‌های خود فرد میزبان را در ارگان‌هایی که تحت تاثیر قرار گرفته‌اند، تشخیص دهند. سلول‌های T گلبول‌های سفیدی هستند که در مبارزه با عفونت نقش دارند.
آسیب بافتی ناشی از درمان با پیوند میتواند منجر به آزاد شدن پروتئین‌های التهابی شود.این پروتئین‌ها بیان موادی را که منجر به پاسخ‌های ایمنی میشود را در سلول‌های فرد گیرنده افزایش می‌دهند.
این نیز به نوبه‌ی خود باعث فعال شدن سلول‌های T علیه سلول‌های فرد گیرنده میشود. پاسخ التهابی تحت تاثیر سلول‌های T میزبان القا میشود. با مرگ سلول‌‌ها و تخریب بافت در اثر واکنش‌های ایمنی، پاسخ التهابی گسترده‌ای ایجاد میشود.
همه‌ی افراد پروتئین ویژه‌ای به نام آنتی ژن سازگاری بافتی (HLA) دارند که از والدین به ارث می‌رسد. تنها دو فردی که از نظر HLA یکسان هستند، دو قلو‌های همسان می‌باشند. برای پیشگیری از GVHD، فرد گیرنده و اهدا کننده را از نظر HLA مورد بررسی قرار می‌دهند تا از این نظر سازگار باشند.
همیشه بررسی HLA برای پیشگیری کارساز نیست و همیشه احتمال خطر GVHD طی پیوند آلوژنیک سلول‌های بنیادی وجود دارد.
تحت شرایط خاصی احتمال GVHD بالا می‌رود؛ از جمله در موارد زیر:
- فرد گیرنده از لحاظ گروه خونی با فرد دهنده سازگار نباشد.
- عدم سازگاری با HLA فرد دهنده؛ حتی اگر این تفاوت اندک باشد.
- سلول‌های بنیادی فرد اهدا کننده دارای مقادیر بالایی از سلول‌های T باشد.
- فرد اهدا کننده سن بالایی داشته باشد.
- فرد اهدا کننده از نظر جنس مخالف باشد.
- فرد اهدا کننده آلوده به سیتومگالوویروس (CMV) بوده و فرد گیرنده قبلا آلوده به آن نشده باشد.
- فرد گلبول‌های سفید را از فرد دیگر دریافت کند.
علائم
شکل حاد GVHD معمولا منجر به راش‌های پوستی شده که کف دست و پا، گوش‌ها و صورت را تحت تاثیر قرار می‌دهد. افراد ممکن است احساس خارش یا درد نسبت به این راش‌ها داشته باشند. این راش‌ها ممکن است به قسمت تنه برسند.
سایر نشانه‌های شایع شامل موارد زیر است:
- سوختگی و سرخی پوست
- تاول پوستی و پوست فلسی شکل
- اسهال
- حالت تهوع و استفراغ
- درد‌های شکمی
- از دست دادن اشتها
- خونریزی معده و روده
- زرد شدن پوست و سفیدی چشم که میتواند نشاندهنده‌ی آسیب کبدی باشد
- زخم‌های دستگاه گوارشی که میتواند ناشی از خشکی دهان و گلو باشد
- خشکی ریه‌ها، واژن و سایر غشاها
- تنگی نفس
- از دست دادن وزن
- کاهش حرکت در مفصل
- ریزش مو
- آسیب‌های چشمی، سرخی، تغییرات در بینایی و کاهش تولید اشک
- خستگی، درد‌های مزمن و ضعف عضلانی
پزشکان هر کدام از این نشانه‌ها را به دقت مورد بررسی قرار می‌دهند تا درمان سریع در مورد آن‌ها صورت گیرد.
تشخیص
پزشکان میتواند هر دو شکل حاد و مزمن بیماری پیوند علیه میزبان را با ارزیابی علائم تشخیص دهند. با این حال نمونه بردری میتواند تشخیص را به اثبات برساند.
نمونه برداری میتواند از پوست، کبد، معده، روده و سایر قسمت‌ها برای تشخیص قطعی انجام شود. در صورت نیاز آزمایشات دیگر نیز صورت می‌گیرد.
درمان
فعالان در زمینه سلامت برای تعیین حاد یا مزمن بودن بیماری برنامه ریزی می‌کنند.
مسئولان سلامت از دارو‌های خاصی برای سرکوب سیستم ایمنی یا دارو‌های ضد التهاب مانند استروئید‌ها برای درمان GVHD استفاده می‌کنند.انتخاب نوع دارو به حاد یا مزمن بودن بیماری بستگی دارد.
مقاله مرتبط: اولین درمان برای بیماری پیوند علیه میزبان مزمن تأیید شد
درمان GVHD ممکن است یک سال یا بیشتر به طول بینجامد. این زمان به نحوه‌ی پاسخ به درمان بستگی دارد.
شکل حاد GVHD با دسته‌ای از دارو‌ها به نام گلوکوکورتیکوئید‌ها (استروئید‌ها) و سیکلوسپورین قابل درمان است. (دارو‌های سرکوب کننده سیستم ایمنی)
دارو‌های دیگری که اخیرا مورد تایید قرار گرفته‌اند و یا هنوز در مرحله آزمایش در مداخلات بالینی هستند، شامل موارد زیر است:
- آنتی تیموسیت گلوبولین یا ATG خرگوشی(تیموگلوبولین)
- Denileukin diftitox (با نام تجاری اونتاک)
- آنتی بادی‌های مونوکلونال؛ مانند داکلیزوماب (Zenapax)، اینفلیکسیماب (Remicade) و گاها آلمتوزوماب (Campath)
- مایکوفنولات موفتیل (سل سپت)
- سیرولیموس (Rapamune)
- تاکرولیموس (Prograf)
- کورتیکواستروئید‌های غیر جذبی از طریق دهان؛ مانند بودیسونید یا بکلومتازون
- کورتیکواستروئید‌های داخل شریانی
- پنتوستاتین (Nipent)
روش اکستراکورپورال فوتوفرزیس نیز روش درمان دیگری است که طی آن خون بیمار را گرفته، تغییر داده و سپس آنرا مجددا تزریق می‌کنند.تزریق سلول‌های بنیادی مزانشیمی نیز در حال مطالعه است.
GVHD مزمن با گروهی از استروئید‌ها به نام کورتیکواستروئید‌ها و گاها با سیکلوسپورین درمان میشود. دارو‌ها دیگری نیز برای درمتن مورد استفاده قرار می‌گیرند. این دارو‌ها شامل موارد زیر است:
- داکلیزوماب (Zenapax)
- اتانرسپت (Enbrel)
- اینفلیکسیماب (Remicade)
- مایکوفنولات موفتیل (CellCept)
- پنتوستاتین (Nipent)
- تاکرولیموس (Prograf)
- تالیدومید (Thalomid)
- ایماتینیب (Gleevec) برای درمان آسیب‌های پوستی
چکیده
GVHD میتواند خفیف تا شدید بوده و در مواردی تهدید کننده‌ی حیات باشد. پزشکان وضعیت بیمار را با بررسی فاکتور‌های مختلف ارزیابی می‌کنند.
