سلسله مراتب نیازهای مازلو چیست؟

به راستی چه چیزی رفتار انسان‌ها را شکل می‌دهد؟ سلسله مراتب نیازهای مازلو یکی از محبوب‌ترین نظریات ارائه شده در پاسخ به این سوال است. با توجه به گفته‌های روانشناس معروف، آبراهام مازلو، رفتارهای انسان در جهتی است که نیازهای وی را پاسخگو باشد.

نگاهی نزدیک به سلسله مراتب نیازهای مازلو

مازلو برای اولین بار، مفهوم سلسله مراتب نیازها را در یکی از روزنامه‌های سال ۱۹۴۰ با عنوان “نظریه‌ی انگیزه انسانی” و بعد از آن، کتابی با همین عنوان به چاپ رسانید. از سلسله مراتب معتقد است که انسان‌ها برای تامین نیازهای اساسی خود با انگیزه رفتار می‌کنند تا به نیازهای بعدی‌شان دست یابند.

درحالی که سایر مکتب‌های فکری بر روی مشکلات رفتاری تاکید داشتند، مازلو می‌خواست بفهمد که چه چیزی باعث می‌شود مردم احساس شادی کرده و برای رسیدن به هدف، باانگیزه باشند. به عنوان یک روانشناس، مازلو باور داشت که انسان‌ها یک تمایل ذاتی برای خودباوری (self-actualized) دارند. برای رسیدن به این اهداف عالی، تعدادی از نیازهای اساسی انسان مثل خوراک، امنیت، عشق و عزت نفس باید برآورده شود.

از نیازهای اساسی تا نیازهای پیچیده

سلسله مراتب مازلو عمدتا به شکل هرم نمایش داده می‌شود. پایین ترین سطح آن، ابتدایی ترین نیازهای انسانی است و با نزدیک شدن به نوک هرم، نیازها پیچیده‌تر می‌شوند.

در پایین هرم، موارد لازم برای ادامه‌ی حیات، مثل آب، غذا، خواب و گرما وجود دارد. وقتی به این نیازهای انسان پاسخ داده شد، می‌توانند به مرحله‌‎ی بعدی یعنی امنیت و آرامش برسند.

وقتی مردم از پایین تا بالای هرم می‌روند، نیازها به شدت روانشناختی و اجتماعی می‌گردند. به تدریج نیاز به عشق، دوستی و صمیمیت اهمیت پیدا می‌کند؛ و د ر نهایت در قله‌ی هرم، عزت نفس و شناختن خویشتن، اولویت دارد.

همانند کارل روجرز، مازلو بر اهمیت خودباوری تاکید دارد که روند رو به رشدی برای کشف پتانسیل‌های فردی است.

نیازهای کمبود در مقابل نیازهای رشد

مازلو معتقد است این نیازها مثل غرایز طبیعی هستند که نقش مهمی در رفتارهای انگیزشی دارند. نیاز فیزیولوژیک، نیاز به امنیت، آرامش و عزت نفس از نیازهای کمبود می‌باشند که به دلیل محرومیت به وجود می‌آیند. برآورده کردن این نیازهای سطح پایین برای جلوگیری از احساسات ناخوشایند و عوارض آن، ضروری است.

بر اساس سلسله مراتب مازلو بالاترین سطح هرم از نیازهای رشد است؛ چون نه تنها از کمبود چیزی ناشی نمی‌شود، بلکه تمایل به رشد فردی را نشان می‌دهد.

با اینکه نظریه به طور کلی غیرقابل تغییر به نظر می‌رسید، مازلو اعلام کرد که برآورده شدن نیازها، لزوما از الگوی هرم پیروی نمی‌کند؛ به طور مثال، برای بعضی از افراد نیاز به عزت نفس بیشتر از نیاز به عشق، اهمیت دارد. برای برخی دیگر، نیاز به تحقق خلاق، پایه‌ای ترین نیازها را برطرف می‌کند.

نیازهای فیزیولوژیک

نیازهای فیزیولوژیکی همان‌هایی هستند که انسان برای ادامه‌ی حیات به آنها نیاز دارد که شامل آب، غذا، هوا و هوموستاز است. علاوه بر این، تامین مواد مغذی، تنظیم دمای هوا، داشتن خانه و سرپناه و لباس نیز جزو نیازهای فیزیولوژیک محسوب می‌شوند. از آنجایی که بقای نسل برای انسان ضروری است، نیاز به تولیدمثل و رابطه‌ی جنسی هم در این دسته قرار می‌گیرد.

نیاز به آرامش و امنیت

با گذر از قاعده‌ی هرم، مرحله‌ی دوم کمی پیچیده‌تر می‌شود. نیاز به امنیت و آرامش در این سطح اهمیت زیادی دارد. مردم خواهان قانون و کنترل اجتماعی هستند که به طور مستقیمی با رفتار آنها مطابقت دارد. امنیت جانی، مالی، سلامت و امنیت در برابر حوادث و تصادفات از این نیازهاست.

پیدا کردن شغل مناسب، داشتن بیمه خدمات درمانی و حساب بانکی، زندگی در محله‌های امن و به دور از خشونت نمونه‌هایی از نیاز به امنیت روانی و مالی است. نیاز به امنیت و نیاز فیزیولوژیک، جزو نیازهای مادی هرم مازلو می‌باشند.

نیازهای اجتماعی

نیازهای اجتماعی در سلسله مراتب مازلو، اعمالی نظیر عشق، حس مقبول بودن و تعلق داشتن به یک خانواده است. در این مرحله، نیاز انسان به روابط عاطفی، رفتار او را هدایت می‌کند. مواردی که این نیاز را برآورده می‌کنند عبارتند از:

• دوستی
• وابستگی‌های عاطفی
• خانواده
• گروه‌های اجتماعی
• مراکز خیریه
• کلیسا و مکان‌های مذهبی و مقدس

برای پیشگیری از مشکلاتی نظیر تنهایی، افسردگی و اضطراب، دوست داشته شدن و پذیرفته شدن توسط دیگران ضرورت دارد. روابط شخصی با دوستان، خانواده و معشوق به اندازه‌ی عضویت در گروه‌های مذهبی، تیم ورزشی، کلوب‌های کتابخوانی و غیره، نقش مهمی را در تامین این نیاز ایفا می‌کند.

نیاز به عزت نفس

چهارمین مرحله از هرم مازلو، نیاز به احترام و عزت نفس مشاهده می‌شود. وقتی سه نیاز قبلی به درستی تامین شدند، نقش عزت‌نفس در نوع رفتار انسان‌ها، پررنگ تر می‌گردد. در این سطح، کسب احترام دیگران و رسیدن به اهداف اهمیت دارد.

علاوه بر نیاز به موفقیت و اعتبار، ارزش شخصی نیز مهم است. انسان‌ها باید این حس را داشته باشند که برای دیگران ارزشمندند و در جهان سهمی دارند. شرکت‌کنندگان فعالیت‌های حرفه‌ای، موفقیت‌های تحصیلی و ورزشی، سرگرمی‌های فردی و گروهی می‌تواند نیاز به عزت نفس را تامین کند.

افرادی که می‌توانند نیاز به عزت نفس خود را با دستیابی به عزت و شناخت دیگران، برآورده کنند، نسبت به تواناهایی‌های خود مطمئن‌تر هستند. در مقابل، کسانی که کمبود عزت نفس داشته و محترم نیستند، احساس فرومایگی می‌کنند. نیاز اجتماعی و نیاز به به عزت نفس، نیازهای روانی سلسله مراتب مازلو هستند.

نیاز به خودباوری

در نوک هرم مازلو، نیاز به خودباوری قرار دارد. بر اساس نیاز انسان‌ها به رسیدن به بالاترین ظرفیت خود، مازلو مرحله‌ی آخر را اینگونه توصیف می‌کند: “یک شخص می‌تواند همانی باشد که باید باشد”

رسیدن به این مرحله، ممکن است کاملا به استفاده‌ و بهره‌برداری از استعدادها، قابلیت‌ها و پتانسیل‌ها توصیف شود. چنین افرادی ظاهرا خواسته‌های خود را تحقق بخشیده و بهترین عملکرد خود را انجام می‌دهند. آنان افرادی فرهیخته و یا در حال رشدی هستند که از استعدادهای خود به بهترین شکل استفاده می‌کنند.

اشخاص خود باور، نسبت به خود آگاهند، خواهان رشد شخصیتی هستند، به نظرات دیگران اهمیتی نمی‌دهند و بیشترین تلاش خود را می‌کنند.

انتقادات وارده به سلسله مراتب نیازهای مازلو

نظریه‌ی مازلو در حوزه‌ی روانشناسی و حتی بیرون از آن، بسیار معروف شد. حیطه‌های کاری و تحصیلی تحت تاثیر این نظریه قرار گرفته بودند. در عین محبوبیت، انتقادات بی‌شماری به این نظریه وارد شد که در ادامه به آن پرداخته شده است.

نیازهای انسان لزوما از یک سلسله مراتب پیروی نمی‌کنند

با آن که بعضی از محققان از نظریات مازلو حمایت کردند، اما اغلب محققان نتوانستند ایده‌ی سلسله مراتب نیازها را اثبات کنند. طبق گزارشات دکتر Wahba و Bridwell، مدارکی مبنی بر رتبه‌بندی این نیازها توسط مازلو و حتی قرارگیری آنان به شکل سلسله مراتب وجود ندارد.

آزمایش کردن این تئوری کار ساده‌ای نیست!

انتقاد دیگری که به تئوری مازلو وارد شده، این است که تعریف خودباوری به طور علمی قابل آزمایش کردن نیست. مازلو از منابع محدود و بیوگرافی افراد خاصی که خودش به عنوان “فرد خودباور” می‌شناخت، در این مطالعه استفاده کرده است.

چرا سلسله مراتب نیازهای مازلو موثر بود؟

با وجود انتقادات وارده، سلسله مراتب نیازهای مازلو نمایانگر تغییر مهمی در روانشناسی است. به جای تمرکز بر رفتارهای نادرست، روانشناسی انسانی مازلو بر رشد سلامت فردی تاکید دارد.

با این که مطالعات محدودی در رابطه با حمایت از تئوری مازلو انجام گرفت، ولی همچنان از محبوبیت زیادی در رشته‌ی روانشناسی برخوردار است. در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۱ منتشر شد، محققان دانشگاه ایلینویز تصمیم گرفتند تا این نظریه را آزمایش کنند. آنان دریافتند که برآورده شدن نیازها نقش چشمگیری در شادی و رضایت از زندگی دارد. مردمانی با فرهنگ‌های مختلف باور دارند که خودباوری و نیازهای اجتماعی در زندگی اهمیت زیادی دارد، حتی زمانی که نیازهای پایه‌ای به طور کامل تامین نشده باشند.

نتایجی ازین قبیل نشان می‌دهد با این که نیازها، انگیزه‌ای قوی برای رفتار انسان هستند، از سلسله مراتب مازلو پیروی نمی‌کنند.