آیا این سیل ویروس‌ها در بدن است که ما را سالم نگه می‌دارد؟

ویروس‌هایی که ما آن‌ها را با نام باکتریوفاژها (یا ساده‌تر، فاژها) می‌شناسیم، بخاطر نقشی که می‌توانند در بدن ایفا کنند، توجه محققان را به خود جلب کرده‌اند. یک قرن از کشف این ویروس‌های باکتری‌کش در مدفوع سربازان جنگ جهانی اول می‌گذرد و امروز، مطالعه‌ای پیشنهاد می‌کند که ما هر روز تا ۳۰ میلیارد فاژ را از روده‌های خود جذب می‌کنیم.

این که عاقبت این ویروس‌ها در بدن ما چیست، هنوز معلوم نمی‌باشد ولی اطلاعات جدیدی که بدست آمده، دانشمندان را به این فکر انداخته که شاید این سیل فاژی! در بدن (فاژئوم)، با تنظیم سیستم ایمنی روی فیزیولوژی بدن ما تأثیر می‌گذارد.

“زیست‌شناسی پایه به ما می‌گوید که باکتریوفاژها با سلول‌های یوکاریوت (مثل سلول‌های بدن ما) کاری ندارند.” این نظر محقق، ژرمی بار از دانشگاه موناش در ملبورن است که هفته‌ی پیش تحقیق موضوع بحث را در mBio منتشر کرده است. او اکنون قانع شده است که “این‌ها مزخرفات اند”.

دهه‌ها می‌شود که بیشترین تمرکز روی تبدیل این ویروس‌ها به آنتی‌بیوتیک بوده است. چند موفقیت جالب هم بدست آمد ولی فاژتراپی تا درمانی قابل اتکا راهی طولانی در پیش دارد.

تحقیق اخیر بار نشان داده است که شاید این فاژها به طور طبیعی از ما در برابر پاتوژن‌ها محافظت می‌کنند. تحقیق روی جانوران، از مرجان‌ها گرفته تا انسان‌ها، به این نتیجه رسید که مقدار این ویروس‌ها روی سطوح مخاطی، مثلاً در لثه و روده، چهار برابر بافت‌های مجاور است. بعداً معلوم شد که پوشش پروتئینی فاژ، می‌تواند به موسین‌ (مولکول‌های ترشحی بزرگ که به همراه آب موکوز را تشکیل می‌دهند) نیز متصل شود.

این همکاری دو سر سود است؛ چسبیدن به موکوز فاژها را قادر می‌سازد تا با باکتری‌های بیشتری برخورد داشته باشند. و در نتیجه، همانطور که در سری آزمایش‌های بار در لوله‌ی آزمایش مشخص شد، این ویروس‌ها از سلول‌های مخاطی ما در برابر خطر بالقوه‌ی باکتری‌های بیماری‌زا محافظت کرده و خط دفاعی مضاعفی را به وجود می‌آورند.

اکنون، شواهدی در دست است که نشان می‌دهد این ویروس‌ها می‌توانند از مخاط روده وارد بدن انسان شوند. در محیط آزمایشگاهی نشان داده شده است که سلول‌های اپیتلیال، مانند آن‌هایی که در پوشش داخلی روده‌ها، ریه و عروق خونی وجود دارند، فاژها را گرفته و آن‌ها را به سمت دیگر خود انتقال می‌دهند. مکانیسم این انتقال هنوز معلوم نیست ولی محققان رد فاژها را در وزیکول‌های درون سلول‌ها زده‌اند.

حتی فراتر از این؛ سلول‌های مخاطی به طور دائم، این ویروس‌ها را در سمت محیط بیرونی بدن (مثلاً درون روده) گرفته و آن‌ها را به سمت داخلی خود هدایت می‌کنند. از محاسبات آزمایشگاهی برمی‌آید که یک فرد شاید در طول روز، تا ۳۰ میلیارد فاژ را جذب نماید.

مطالعه‌ی جدید ‘خیلی تر و تمیز’ نشان می‌دهد که چگونه فاژها وارد بدن ما می‌شوند. حداقل نظر کریستینا دا،بروسکا از مؤسسه‌ی علوم لهستان که این است. اما او محتاطانه حرف می‌زند؛ ظرف آزمایشگاهی با روده‌ی جانور زنده تفاوت دارد و برخی از سلول‌هایی که بار از آن‌ها استفاده کرده، سلول‌های سرطانی اند که نرخ جذب فاژ در آن‌ها می‌تواند با سلول‌های نرمال تفاوت داشته باشد.

بنا را بر این می‌گذاریم که فاژها قادرند وارد بافت‌های بدن ما شوند. چه کاری می‌تواند از آن‌ها سر بزند؟ مطالعات بسیار کمی در این باره انجام شده است. در سال ۲۰۰۴، محققانی به رهبری دا،بروسکا گزارش کردند که نوع ویژه‌ای از فاژ می‌تواند به غشای سلول‌های سرطانی متصل شده و رشد و گسترش تومور را در موش‌ها کاهش دهد. چند سال بعد، استاد راهنمای دا،بروسکا و متخصص فاژ، آندرزج گورسکی، نشان داد که فاژها می‌توانند روی سیستم ایمنی موش‌ها تأثیر گذاشته و وقتی تزریق شوند، تکثیر سلول‌های T و تولید آنتی‌بادی را کاهش دهند. حتی آن‌ها می‌توانند جلوی سیستم ایمنی را از حمله به بافت‌های پیوندی بگیرند.

بار به این فکر می‌کند که در انسان‌ها، دریافت مداوم ویروس‌ها یک “فاژئوم داخل بدنی” می‌سازد که شاید پاسخ‌های سیستم ایمنی را تعدیل کند. تحقیقات منتشرشده‌ی امسال از طرف محققانی در بلژیک شاید از این ایده پشتیبانی کند: وقتی گلبول‌های سفید افراد سالم در معرض پنج گونه‌ی مختلف فاژ قرار گرفتند، شروع به تولید مولکول‌های ایمنی کردند که اثرات کاهنده‌ی التهاب و نشانه‌های شبه‌آنفولانزای آن‌ها، شناخته شده است. همچنین مشخص شده است که در افرادی با دو عارضه‌ی خودایمنی دیابت نوع یک و بیماری التهابی روده، فاژئوم روده تغییر می‌کند.

بار حدس می‌زند که شاید فاژئوم سیستم ایمنی را از حضور پاتوژن‌های بالقوه آگاه کند. یک عفونت باکتریایی می‌تواند موج جدیدی از فاژها را وارد بدن کند و این امکان وجود دارد که به گونه‌ای این ویروس‌ها پاسخی التهابی را در برابر باکتری‌های هدف تحریک کنند.

با فهم نقش فاژئوم انسانی، دانشمندان می‌توانند به استفاده از این فاژها برای دستکاری در باکتری‌های بدن یا حتی سلول‌های خودی فکر کنند. با این حال بار به این نکته هم اشاره می‌کند که دانش امروز ما از بیولوژیِ یک مایلی باکتریوفاژها، ژرفایی به عمق یک اینچ دارد! کسی الان به برهمکنش‌های فاژویوکاریوتی فکر نمی‌کند. مصارف پزشکی این دانش شاید دهه‌ها با ما فاصله داشته باشد.