هیپوتیروئیدیسم یا کم کاری تیروئید به حالتی اطلاق می‌شود که غده‌ی تیروئید هورمونهای مهم خاصی را به اندازه‌ی کافی تولید نمی‌کند. زنان، خصوصاً زنان بالای ۶۰ سال، بیشتر مستعد این عارضه هستند. کم کاری تیروئید تعادل طبیعی واکنش‌های شیمیایی بدن را به هم می‌ریزد. بیماری در مراحل اولیه به ندرت علائم نشان می‌دهد؛ اما با گذر زمان، هیپوتیروئیدیسم درمان نشده می‌تواند به مشکلات مختلفی اعم از چاقی، درد مفاصل، ناباروری و بیماری قلبی منجر شود. خبر خوب آن که تست‌های دقیق عملکرد تیروئید برای تشخیص این عارضه در دسترس بوده و درمان آن با هورمون تیروئیدی صناعی ضمن یافتن دوز مناسب بیمار، معمولاً ساده، ایمن و مؤثر است.
علائم
کم کاری تیروئید بسته به شدت کمبود هورمون، با علائم متعددی همراه است؛ اما در حالت کلی، هر علامتی طی زمانی طولانی و اغلب چندین ساله بروز می‌کند. در ابتدا، شخص احتمالاٌ متوجه علائمی چون خستگی و افزایش وزن شده و به سادگی آن‌ها به پیر شدن نسبت دهد؛ اما با ادامه‌ی روند کاهشی متابولیسم، علائم و نشانه‌های مشخص‌تری بروز می‌یابند. علائم این عارضه شامل موارد زیر است:
- خستگی
- افزایش حساسیت به سرما
- یبوست
- خشکی پوست
- افزایش وزن
- پف صورت
- گرفتگی صدا
- ضعف عضلانی
- افزایش سطح کلسترول خون
- درد و گرفتگی عضلانی
- درد، سفتی یا تورم در مفاصل
- عادات ماهانه‌ی نامنظم یا شدیدتر از حالت طبیعی
- نازک شدن موها
- ضربان قلب آهسته
- افسردگی
- اختلالات حافظه
در صورت عدم درمان، علائم به تدریج شدیدتر می‌شوند. تحریک مداوم غده‌ی تیروئید جهت آزادسازی هورمون‌ها نیز ممکن است به بزرگ‌شدگی تیروئید (گواتر) بیانجامد. علاوه بر این، بیمار فراموش‌کارتر شده، فرآیند اندیشه کندتر گشته و احساس افسردگی به فرد دست می‌دهد. کم کاری پیشرفته‌ی تیروئید که تحت عنوان میگزدم شناخته می‌شود، به ندرت مشاهده می‌گردد؛ اما در صورت بروز، می‌تواند زندگی بیمار را به خطر بیاندازد. علائم این حالت شامل افت فشار خون، کاهش تعداد تنفس، کاهش دمای بدن، عدم پاسخ به تحریکات و حتی کما است. در موارد شدید، میگزدم می‌تواند کشنده باشد.
کم‌کاری تیروئید در نوزادان
علی‌رغم این که هیپوتیروئیدیسم اغلب زنان میان‌سال و مسن را درگیر می‌کند، در هر فردی حتی نوزادان می‌تواند بروز کند. در چنین شرایطی، نوزاد ابتداءً بدون غده‌ی تیروئید یا با تیروئید مختل همراه با علائم معدود متولد می‌شود. در صورتی که کم‌کاری تیروئید نوزادان را درگیر کند، علائم شامل موارد زیر خواهد بود:
- زردی پوست و ملتحمه چشمان (یرقان). در بیشتر موارد، این حالت ناشی از عدم متابولیزه شدن بیلی‌روبین در کبد است. بیلی‌روبین ماده‌ای است که حین بازیافت گلبول‌های قرمز پیر یا آسیب‌دیده تولید می‌شود.
- خفگی مکرر
- زبان بزرگ و جلوآمده
- ظاهر پف مانند صورت
با پیشرفت بیماری، احتمال اختلال در تغدیه و رشد طبیعی نوزاد وجود دارد. همچنین موارد زیر نیز ممکن است:
- یبوست
- تون ضعیف عضلانی
- خواب‌آلودگی شدید
عدم درمان کم‌کاری تیروئید در نوزادان، حتی در موارد خفیف نیز می‌تواند به ناتوانمندی‌های شدید فیزیکی و ذهنی منجر شود.
کم‌کاری تیروئید در کودکان و نوجوانان
در حالت کلی، کودکان و نوجوانان مبتلا با علائمی مشابه علائم بزرگ‌سالان مواجه می‌شوند؛ اما تجربه‌ی موارد زیر نیز امکان‌پذیر است:
- اختلال رشد که به کوتاهی قد منجر شود.
- تأخیر در تکوین دندان‌های دائمی
- تأخیر در بلوغ
- تکامل ذهنی ضعیف
زمان مراجعه به پزشک
در صورت احساس خستگی به دلایل نامعلوم یا مواجهه با هر یک از سایر علائم کم کاری تیروئید هم‌چون خشکی پوست، پف و رنگ‌پریدگی صورت، یبوست یا گرفتگی صدا باید به پزشک مراجعه کرد. در صورت داشتن سابقه‌ی جراحی تیروئید، درمان با ید رادیواکتیو یا داروهای ضدتیروئیدی و رادیوتراپی سر، گردن یا قسمت فوقانی قفسه‌ی سینه، عملکرد تیروئید باید به صورت دوره‌ای تحت آزمایش قرار گیرد. اگرچه ممکن است سال‌ها یا دهه‌ها طول بکشد تا موارد مذکور به کم کاری تیروئید منتهی شوند.
در صورت بالا بودن کلسترول خون، باید در مورد این که کم کاری تیروئید می‌تواند علت اصلی باشد یا خیر، با پزشک مشورت کرد. اگر تصمیم به هورمون‌درمانی بیمار گرفته شود، برنامه‌ی ویزیت‌های فالوآپ بیمار طبق نظر پزشک مشخص می‌گردد. در ابتدا لازم است از دریافت دوز صحیح داروها اطمینان حاصل شود. احتمالاً طی گذر زمان، نیاز به تغییر دوز دریافتی وجود داشته باشد.
علل
وقتی تیروئید هورمون‌ها را به مقادیر کافی تولید نکند، تعادل واکنش‌های شیمیایی بدن به هم می‌خورد. این امر می‌تواند به دنبال علل متعددی مانند بیماری خودایمنی، درمان پرکاری تیروئید، رادیوتراپی، جراحی تیروئید و داروهای خاص رخ دهد.
تیروئید غده‌ی کوچک پروانه‌ای شکلی واقع در قاعده‌ی قسمت جلویی گردن، دقیقاً زیر سیب آدم است. هورمونهای مترشحه از این غده –تری‌یدوتیرونین (T3) و تیروکسین (T4)- اثر عمده‌ای بر سلامت بدن داشته و تمامی جنبه‌های متابولیسم را تحت تأثیر قرار می‌دهند. حفظ سطح طبیعی این هورمون‌ها جهت استفاده از چربی‌ها و کربوهیدرات‌ها، کمک به کنترل دمای بدن، تنظیم ضربان قلب و تنظیم تولید پروتئین‌ها ضروری است. کم کاری تیروئید به دنبال عدم تولید کافی هورمون‌ها توسط غده‌ی تیروئید بروز می‌کند. کم کاری تیروئید ممکن است ناشی از موارد زیر باشد:
- بیماری خودایمنی: افرادی که درگیر نوعی اختلال خاص التهابی تحت عنوان تیروئیدیت هاشیماتو هستند، در واقع شایع‌ترین علت کم کاری تیروئید را به همراه دارند. اختلالات خودایمنی در اثر تولید آنتی‌بادی بر علیه خود بدن توسط سیستم ایمنی بروز می‌کنند. گاهی این شرایط غده‌ی تیروئید را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. دانشمندان از علت این پدیده کاملاً اطلاع ندارند. برخی معتقدند یک ویروس یا باکتری آغازگر پاسخ است. برخی نیز ناهنجاری‌های ژنتیکی را دخیل می‌دانند. اتفاق نظر بر آن است که بیماری‌های خودایمنی از بیش از یک عامل ناشی می‌شوند. نهایتاً این آنتی‌بادی‌ها توانایی تولید هورمون تیروئید را با اختلال مواجه می‌کنند.
- درمان پرکاری تیروئید: افرادی که هورمون تیروئیدی مازاد تولید می‌کنند (هایپرتیروئیدیسم)، اغلب چهت کاهش عملکرد تیروئید، تحت درمان با ید رادیواکتیو یا داروهای آنتی‌تیروئید قرار می‌گیرند. در برخی موارد، درمان پرکاری تیروئید می‌تواند موجب کم کاری دائمی تیروئید شود.
- جراحی تیروئید: برداشت کامل یا بخشی از غده‌ی تیروئید می‌تواتد تولید هورمون را تقلیل دهد. در این حالت، باید هورمون تیروئید در تمام طول عمر مصرف گردد.
- رادیوتراپی: اشعه‌ی مورد استفاده در درمان سرطان‌های سر و گردن، می‌تواند عملکرد تیروئید را مختل کرده و کم کاری تیروئید را موجب شود.
- داروها: تعدادی از داروها می‌توانند به کم کاری تیروئید منتهی شوند. یکی از این داروها لیتیم است که برای درمان اختلالات روانی خاص استفاده می‌شود. در صورت مصرف هر گونه دارو، باید راجع به اثر آن بر تیروئید، از پزشک سؤال کرد.
در برخی موارد نادر، کم کاری تیروئید از علل زیر ناشی می‌شود:
- بیماری مادرزادی: برخی نوزادان بدون تیروئید یا با تیروئید معیوب متولد می‌شوند. در بیشتر این موارد، غده‌ی تیروئید به دلایل ناشناخته به طور طبیعی تکامل نیافته است؛ اما در برخی نوزادان، ناشی از اختلالی موروثی است. اغلب نوزادان مبتلا به کم کاری مادرزادی تیروئید، هنگام تولد ظاهر طبیعی دارند. شاید به همین دلیل، در حال حاضر بررسی تیروئید یکی از غربالگری‌های حین تولد محسوب می‌شود.
- اختلال هیپوفیز: یکی از علل نسبتاً نادر کم کاری تیروئید، تولید ناکافی هورمون محرک تیروئید (TSH) از هیپوفیز است که معمولاٌ به دنبال تومور خوش‌خیم هیپوفیز رخ می‌دهد.
- بارداری: برخی از زنان در زمان حاملگی یا پس از آن، دچار کم‌کاری تیروئید می‌شوند. این عارضه اغلب ناشی از تولید آنتی‌بادی علیه خود غده‌ی تیروئید است. این شرایط در موارد درمان نشده، با افزایش خطر سقط، زایمان زودرس و پره‌اکلامپسی همراه است. پره‌اکلامپسی عارضه‌ای است که با افزایش قابل توجه فشار خون زن باردار در سه ماهه‌ی آخر حاملگی مشخص شده و می‌تواند جنین را به طور جدی تهدید کند.
- کمبود ید: مقادیر ناچیز ید معدنی که در غذاهای دریایی، جلبک دریایی و گیاهان رشدیافته در ید –خاک غنی از ید و نمک یددار- وجود دارد، برای تولید هورمونهای تیروئیدی ضروری است. در برخی از بخش‌های جهان، کمبود ید شایع می‌باشد؛ اما اضافه شدن ید به نمک این مشکل را در ایالات متحده حل کرده است. به طرز معکوس، مصرف بیش از حد ید می‌تواند موجب کم کاری تیروئید شود.
عوامل خطر
با این که کم کاری تیروئید در همه‌ی افراد می‌تواند رخ دهد، در موارد زیر خطر بروز آن افزایش می‌یابد:
- زنان با سن بالاتر از ۶۰ سال
- ابتلا به بیماری خودایمنی
- سابقه‌ی فامیلی بیماری تیروئیدی
- ابتلا به سایر بیماری‌های خودایمنی مانند آرتریت روماتوئید یا لوپوس و بیماری‌های التهابی مزمن
- سابقه‌ی درمان با ید رادیواکتیو یا داروهای آنتی‌تیروئید
- تابش اشعه بر ناحیه‌ی گردن یا قسمت فوقانی قفسه‌ی سینه
- سابقه‌ی جراحی تیروئید (تیروئیدکتومی جزئی)
- حاملگی یا زایمان در شش ماه گذشته
عوارض
کم کاری درمان نشده‌ی تیروئید می‌تواند مشکلات زیر را به دنبال داشته باشد:
- گواتر: تحریک مداوم تیروئید جهت آزادسازی بیشتر هورمون‌ها، می‌تواند باعث بزرگ‌شدن غده شود که گواتر نامیده می‌شود. گواتر بزرگ بر ظاهر فرد اثر گذاشته و بلع یا تنفس را با مشکل مواجه می‌کند.
- مشکلات قلبی: کم کاری تیروئید ممکن است باعث افزایش خطر بیماری قلبی شود. علت این امر سطح بالای لیپوپروتئین کم‌چگال (LDL) -کلسترول بد- در افراد دارای تیروئید کم کار است.
حتی موارد پیش‌بالینی کم کاری تیروئید و کم کاری خفیف یا اولیه‌ی بدون علائم، می‌تواند موجب افزایش سطح کلسترول و اختلال در توانایی پمپی قلب شود. کم کاری تیروئید می‌تواند بزرگ‌شدگی قلب و نارسایی قلبی نیز به دنبال داشته باشد. - اختلالات سلامت روان: افسردگی می‌تواند در مراحل اولیه‌ی عارضه رخ داده و به مرور زمان شدیدتر شود. کندی عملکرد ذهن نیز محتمل است.
- نوروپاتی محیطی: کم کاری کنترل نشده و طولانی مدت تیروئید می‌تواند موجب آسیب اعصاب محیطی شود؛ اعصابی که اطلاعات را از مغز و نخاع به سایر بخش‌های بدن منتقل می‌کنند. علائم و نشانه‌های نوروپاتی محیطی شامل درد، بی‌حسی و خارش در منطقه‌ی آسیب می‌باشد. ضعف عضلانی یا فقدان کنترل عضلانی نیز می‌تواند رخ دهد.
- میگزدم: این عارضه‌ی مرگبار و نادر در نتیجه‌ی کم کاری تیروئید طولانی مدت و تشخیص داده نشده اتفاق می‌افتد. علائم و نشانه‌های آن مانند عدم تحمل سرمای شدید و خواب آلودگی که می‌تواند رخوت عمیق و عدم هوشیاری به دنبال داشته باشد. کمای میگزدم در اثر مسکّن‌ها، عفونت یا استرس‌ها ممکن است رخ دهد. در صورت بروز علائم اگزدم، نیاز فوری به درمان پزشکی وجود دارد.
- ناباروری: سطح پائین هورمون تیروئیدی می‌تواند با تخمک‌گذاری و متعاقباً باروری تداخل داشته باشد. علاوه بر این، برخی علل کم کاری تیروئید مانند اختلالات خودایمنی نیز می‌توانند باروری را مختل کنند.
- نقایص حین تولد: نوزادان متولد شده از زنان مبتلا به کم‌کاری تیروئید درمان نشده، نسبت به سایرین با خطر بالاتر نقایص حین تولد مواجه هستند. همچنین این کودکان، بیشتر مستعد مشکلات ذهنی و تکاملی جدی هستند؛ اما اگر مشکل در اولین ماه‌های زندگی شناسایی شود، شانس رشد و تکامل طبیعی بیشتر است.
تشخیص
از آن جا که کم کاری تیروئید بیشتر در زنان مسن شایع است، برخی پزشکان غربالگری این افراد را حین معاینات سالانه پیشنهاد می‌کنند. برخی پزشکان آزمایش تیروئید را برای زنان باردار یا زنانی که قصد بارداری دارند نیز توصیه می‌کنند. در حالت کلی، در صورت احساس خستگی، خشکی پوست، یبوست و افزایش وزن یا گواتر، پزشک تیروئید را بررسی می‌کند.
آزمایش‌های خون
تشخیص کم کاری تیروئید بر اساس علائم و نتایج آزمایش‌های خون صورت می‌گیرد. این آزمایش‌ها سطح TSH و گاهاً سطح هورمون تیروکسین را اندازه‌گیری می‌کنند. سطح پائین تیروکسین و سطح بالای TSH مشخصه‌ی تیروئید کم‌کار می‌باشند. چرا که هیپوفیز در تلاش برای تولید بیشتر هورمون تیروئید، غده‌ی تیروئید را بیشتر تحریک می‌کند.
پزشکان در گذشته قبل از پیشرفت علائم، قادر به شناسایی کم کاری تیروئید نبودند. اما حال با تست حساس TSH اختلالات تیروئید بسیار زودتر، حتی قبل از تجربه‌ی علائم، تشخیص داده می‌شوند. به علت آن که تست TSH بهترین تست غربالگری است، پزشکان ابتدا این هورمون و سپس در صورت نیاز هورمونهای تیروئیدی را بررسی می‌کنند. تست‌های TSH در مدیریت درمان عارضه نیز نقش مهمی دارند. این آزمایش‌ها در تعیین دوز صحیح به پزشک کمک می‌کنند. علاوه بر این، به تشخیص شرایطی تحت عنوان کم کاری تیروئید تحت بالینی نیز کمک می‌کنند. در حالت مذکور، هیچ علامتی معمولاً وجود ندارد.
