علت دندان‌درد و منشأ تکاملی آن

درد حاصل از جویدن غذا یا خوردن یک فنجان قهوه! تقریباً هر کسی در زندگیش این درد را تجربه کرده است؛ دندان‌درد. اما آیا تابحال به منشأ این درد فکر کرده‌اید؟

اگر خلاصه کنیم، دلیل این است که دندان برخلاف مو یا ناخن از بافت زنده ساخته شده است. این را Christine Wall می‌گوید که تکامل دندان را مطالعه کرده است. در واقع درد راهی برای مغز است تا بفهمد مشکلی وجود دارد و یا چیزی درست کار نمی‌کند.

زیر کلاهک مینای دندان دو لایه‌ی دیگر وجود دارد که زنده هستند و انتهاهای عصبی برای فرستادن سیگنال به مغز به آن‌ها عصب‌رسانی می‌کنند. زمانی که غذاها و نوشیدنی‌های داغ یا سرد مصرف می‌کنید، یا فشاری بالاتر از حد معمول وارد می‌شود، این گیرنده‌ها تحریک شده و شروع به ارسال پیام می‌کنند.

لایه‌های زنده

دندان‌ها از چندین لایه تشکیل شده‌اند: بیرونی‌ترین، لایه‌ی سختی به نام مینا است که بافت زنده نیست و تقریباً فقط مواد معدنی دارد. زیر این لایه عاج دندان دیده می‌شود که بافت آن نیز سخت و شبیه استخوان است. زیر عاج، پالپ دندان قرار می‌گیرد و عروق خونی و اعصاب در آن قرار دارند و از این جا به پایین ریشه‌ی دندان به طور محکمی به درون لثه فرو می‌رود.

حفره‌هایی که از فرسایش مینای دندان به وجود می‌آیند، مهم‌ترین متهم برای دندان‌درد هستند. کربوهیدرات‌ها، به ویژه آن‌ها که ساده اند و غذاهای قندی توسط باکتری‌ها مصرف شده و پلاک‌هایی را در سطح دندان ظاهر می‌کنند. هدررفت متابولیکی از باکتری‌های پلاک چیزی است که موجب فاسد شدن دندان می‌شود.

اولین بار که مینای دندان آسیب دید زمانی است که عاج زیر آن درد را در پاسخ به گرما، سرما و فشار ایجاد می‌کند و اگر باکتری تا پالپ دندان نفوذ کند می‌تواند موجب التهاب و عفونت شود. اعصابی که در این ناحیه حضور دارند به هر جرعه از قهوه‌ای داغ یا یک بستنی سرد واکنش نشان می‌دهند و به کانال ریشه‌ای نیاز دارد که پالپ ملتهب را بیرون ریخته و آن را با ماده‌ای خارجی جایگزین می‌نماید. هر چیزی که باعث شود نواحی روی پالپ دندان آسیب‌دیده روی آن فشار بیاورند، موجب حس درد خواهد شد.

بیماری لثه نیز می‌تواند دردی شبیه درد دندان را تقلید کند. این بیماری‌ها زمانی اتفاق می‌افتند که باکتری‌ها به زیر لثه برسند و سیستم ایمنی برای نابودی آن‌ها متابولیزه شود. در این زمان بدن برای تمایز قائل شدن بین پلاک باکتریایی و بافت لثه دچار مشکل می‌شود و نتیجه هجوم به بافت خود بدن خواهد بود. بیماری لثه‌ای، بیماری خودایمنی شماره یک در جهان است.

همچنین این بیماری می‌تواند باعث پسرفت بافت لثه شده و قسمت کوچکی از ریشه‌ی دندان را در معرض قرار دهد؛ این مورد سبب حساسیت لحظه‌ای به گرما یا سرما می‌‍شود. تاج دندان‌هایی که بیش از حد ضخیم اند نیز  می‌توانند با گاز گرفتن درد ایجاد کند؛ چون ممکن است به به لثه‌ی مقابل برخورد کرده و نیرویی را که دندان آن را تجربه کرده نشان دهند.

دندان‌درد اولیه؟

در حالی که بسیاری از ما احساس درد دندان را می‌توانیم درک کنیم ولی این درد جزوی روتین از گذشته‌ی تکاملی ما نبوده است؛ برای مثال، فسیل‌های هوموارکتوس‌ها، نئاندرتال‌ها و انسان‌های ماقبل تاریخ نسبت کمتری از پوسیدگی دندان نشان می‌دهند. حتی دیگر پریمات‌ها احتمالاً آنطور که انسان‌ها در معرض دندان‌درد اند، نمی‌باشند. نرخ پوسیدگی دندان در انسان‌های امروزی پس از انقلاب کشاورزی افزایش یافت و در قرن هفدهم با ظهور کربوهیدارت‌های تصفیه‌شده در رژیم‌های غذایی سر به فلک کشید.

اما با این حال برخی از فسیل‌ها  علائمی از دندان‌درد را نشان می‌دهند ولی میزان آن‌ها بسیار کم است و در بین شکارچیان و جمع‌کننده‌ها، حداقل آن‌هایی که از غذاهای غنی از شکر استفاده نمی‌کردند، کمتر از بقیه هم می‌باشد.

درد در پستانداران

حیواناتی که کمتر به انسان مرتبط می‌شوند نیز شاید اغلب کمتر درد مزمن دندان را تجربه کنند. برخلاف پستانداران که فقط یک دست دندان دائمی دارند، خزندگانی مثل کروکودیل‌ها می‌توانند هنگام از دست دادن دندان، دوباره آن را تجدید کنند.

پستانداران همچنین از دندان خود آگاهی بیشتری دارند که این می‌تواند روی تجربه‌ی درد تأثیر بگذارد. این آگاهی به خاطر نقش برجسته‌ی جویدن در آن‌هاست؛ چون باید از محل دقیق دندان‌ها برای انجام مؤثر جویدن مطلع باشند. در عوض همین پیچیدگی شبکه‌ی پیچیده‌تری را در مغز طلب می‌کند تا سیگنال‌های عصبی دندان‌ها را بهتر تفسیر کنند.

این سیستم نیازمند خودتنظیمی دائمی است. هر بار که عمل جویدن اتفاق می‌افتد خصوصیات ماده‌ی موجود در دهان عوض می‌‌شود و هر بار باید به این مسأله اندیشیده شود که اگر با نیروی قبلی جویدن اتفاق بیفتد، زیاد نخواهد بود؟

و به خاطر این که برخلاف ما اجدادمان بیشتر غذاهای سرد قورت می‌دادند، حساسیت دندان به گرما و سرما شاید به طریقی ساده محصول جانبی توانایی دندان برای احساس فشار و جریان مایعات بوده است. حال منشأ این درد در گذشته‌ی تکاملی انسان هر چه که باشد، درمان امروزی آن بسیار ساده است: اجتناب از مصرف غذاهای قندی و اسیدی، استفاده از مسواک و نخ دندان به طور مرتب، و چک‌آپ‌های مرتب برای دندان به منظور جلوگیری از تشکیل پلاک از جمله روش‌هایی است که می‌توان به کمک آن‌ها از پوسیدگی دندان جلوگیری کرد.