آتروفی مغز یا کوچک شدن مغز به فرآیند از بین رفتن نورون‌ها (سلول های عصبی) گفته می‌شود. آتروفی مغز اتصالات سلول‌ها را که به ارتباط آن‌ها کمک می‌کند، را نیز مختل می‌کند. این اختلال می‌تواند در نتیجه‌‌ی بسیاری از بیماری‌های مختلف همچون آلزایمر و سکته مغزی که به مغز آسیب می‌زند، باشد.
با افزایش سن، فرد به طور طبیعی تعدادی از سلول‌های مغزی خود را از دست می‌دهد اما این پروسه به آهستگی انجام می‌شود. آتروفی مغزی به یک بیماری یا صدمهای مربوط است که سریع‌تر و با حجم بیشتری از آسیب دیدگی بروز می‌یابد.
کوچک شدن مغز می‌تواند قسمت‌های مختلف مغز را تحت تاثیر قرار دهد و به دو نوع کلی تقسیم می‌شود:
- آتروفی موضعی بر سلول‌های قرار گرفته در قسمت‌های مشخصی از مغز اثر می‌گذارد و منجر به از بین رفتن عملکرد در آن مناطق خاص می‌شود.
- آتروفی جنرالیزه که بر تمامی سلول‌های مغزی تاثیر گذار است.
عمر متوسط بیمارانی که دچار آتروفی مغزی شده‌اند، متاثر از علت زمینه‌ای است تحلیل مغز است. افراد مبتلا به بیماری آلزایمر به طور متوسط، ۴ الی ۸ سال تا بعد از تشخیص، عمر می‌کنند. در افراد مبتلا به مولتیپِل اسکلروزیس (ام اس)، درصورت درمان موثر، می‌توانند طول عمر نرمال داشته باشند.
علائم آتروفی مغز چیست؟
علائم آتروفی مغز بسته به این که کدام ناحیه از مغز را تحت تاثیر قرار می‌دهد، متغیر است.
- دمانس(زوال عقل)، از دست دادن حافظه، قدرت یادگیری، تفکر انتزاعی و عملکرد‌های اجرائی مانند برنامه ریزی و سازماندهی است. آتروفی مغزی در سالمندان بیشتر به علت دمانس رخ می‌دهد.
- تشنج، حمله‌هایی ناشی از فعالیت الکتریکی غیر طبیعی در مغز است که باعث ایجاد حرکات تکراری، پرش و بعضاً سبب از دست رفتن هوشیاری می‌شود.
- آفازی، بیماری است که در آن تکلم و فهم کلمات مختل می‌شود.
علت آتروفی مغز
صدمات، بیماری‌ها و عفونت‌ها می‌توانند به سلول‌های مغز آسیب زده و باعث آتروفی یا کوچک شدن مغز شوند.
صدمات
- سکته مغزی: زمانی اتفاق می‌افتد که جریان خون به بخشی از مغز قطع شود. نرسیدن خون غنی از اکسیژن به نورون‌های آن بخش، باعث می‌شود این سلول‌ها در معرض مرگ قرار گیرند و عملکردهایی که توسط آن بخش کنترل میشد، از جمله حرکت و تکلم، از بین برود.
- ضربه مغزی: آسیبی است که در اثر افتادن، تصادف با وسیله نقلیه موتوری یا هر ضربه‌ی دیگر به مغز، اتفاق می‌افتد.
بیماری‌ها و اختلالات
- بیماری آلزایمر و انواع دیگر دمانس: عارضه‌هایی هستند که در آن سلول‌های مغزی به تدریج آسیب دیده و توانایی ارتباط با سلول‌های دیگر را از دست می‌دهند. این امر باعث از بین رفتن حافظه و توانایی تفکر می‌شود. به گونه‌ای که سبب تغییر در روند زندگی عادی می‌شود. بیماری آلزایمر که اغلب بعد ۶۰ سالگی آغاز می‌شود، علت اصلی زوال عقل است. ۶۰ تا ۸۰ درصد از تمامی موارد دمانس به علت آلزایمر بروز می‌یابد.
- بیماری هانتینگتون: یک مرض ارثی است که در آن نورون‌ها به تدریج تخریب می‌شوند. اغلب در میان سالی آغاز می‌شود. در طول زمان، بر توانایی‌های ذهنی و جسمی فرد اثر گذاشته و باعث افسردگی شدیدی و حرکات کره می‌شود (حرکت کره، یک حرکت غیر ارادی رقص مانند در کل بدن است).
- فلج مغز: دیگر علت کوچک شدن مغز می‌تواند به فلج مغزی مربوط باشد. فلح مغزی اختلال حرکتی است که به دلیل تکامل ناقص مغز در رحم ایجاد می‌شود. این اختلال باعث عدم هماهنگی عضلات، مشکل در راه رفتن و سایر اختلالات حرکتی می‌شود.
- بیماری‌های لوکودیستروفی: گروهی از بیماری‌های نادر و ارثی هستند که در آن غلاف میلین (پوشش حفاظتی اطراف سلول‌های عصبی) تخریب می‌شود. معمولاً از کودکی شروع شده و می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی در حافظه، حرکت، رفتار، بینایی و شنوایی شود.
- مالتیپل اسکلروزیس: اغلب در اوایل میانسالی آغاز می‌شود وشیوعش در زنان به نسبت مردان بیشتر است. ام اس یک بیماری خود ایمنی است که در آن سلول‌های سیستم ایمنی بدن به پوشش محافظتی اطراف سلول‌های عصبی حمله می‌کنند. با گذشت زمان، سلول‌های عصبی تخریب می‌شود؛ در نتیجه، مشکلاتی در حواس، حرکت و هماهنگی بدن می‌تواند رخ دهد. همانند بیماری‌های دیگری که اشاره شد، ام اس نیز می‌تواند علت دمانس و آتروفی مغز باشد.
عفونت‌ها
- ایدز: بیماریست که توسط ویروس اِچ آی وی (که به سیستم ایمنی بدن حمله می‌کند) ایجاد می‌شود. این ویروس مستقیماً به سلول‌های عصبی حمله نمی‌کند، ولی از طریق پروتئین‌ها و مواد دیگری که آزاد می‌کند، ارتباط میان این سلول‌ها را مختل می‌کند. توکسوپلاسموز مرتبط با ایدز هم می‌تواند به سلول‌های مغزی آسیب بزند.
- انسفالیت: به التهاب مغز اطلاق می‌شود. اغلب ناشی از ویروس هرپس سیمپلکس (HSV) است ولی می‌تواند در اثر سایر ویروس‌های دیگر همچون نیل‌غربی یا زیکا ایجاد شود. این ویروس به نورون‌ها آسیب زده و سبب ایجاد علائمی چون اختلال حواس، تشنج و فلج می‌شوند. بیماری‌های خود ایمنی نیز می‌توانند باعث انسفالیت شود.
- نوروسیفلیس: یک بیماری است که مغز و پوشش حفاظتی آن را تخریب می‌کند و به همین دلیل می‌تواند علت آتروفی مغز باشد. این بیماری در افراد مبتلا به بیماری مقاربتی سیفلیس که به طور کامل درمان نشده‌اند، رخ می‌دهد.
برخی از این بیماری‌ها همچون نوروسیفلیس، ایدز و آسیب تروماتیک مغز می‌تواند قابل پیشگیری باشد. داشتن رابطه جنسی سالم با استفاده از کاندوم می‌تواند از بیماری‌های سیفلیس و ایدز پیشگیری کند. استفاده از کمربند ایمنی در اتومبیل یا کلاه ایمنی هنگام دوچرخه و موتورسواری نیز می‌تواند از آسیب مغزی جلوگیری کند.
عارضه‌های دیگر، همانند بیماری هانتینگتون، لوکودیستروفی و ام اس قابل پیشگیری نیستند.
راهکارهای درمان آتروفی مغز
هر یک از عواملی که علت کوچک شدن مغز هستند، با روش مخصوص به خود باید درمان شوند.
- اگر علت آتروفی مغز سکته مغزی باشد، باید از داروهای مخصوص، همچون فعال کننده پلاسمینوژن بافتی (TPA)، که لخته را برای بازگشت جریان خون به مغز حل می‌کند، استفاده شود. با جراحی هم می‌توان لخته خون را برداشت یا رگ خونی آسیب دیده را ترمیم کرد. داروهای ضد انعفاد خون و کاهنده فشارخون نیز می‌توانند در درمان دارویی کوچک شدن مغز ناشی از سکته مغزی استفاده شوند، تا از وقوع دوباره آن جلوگیری شود.
- آسیب تروماتیک مغزی را هم می‌توان با جراحی درمان کرد. این روش از آسیب اضافی به سلول‌های مغز جلوگیری می‌کند.
- برای درمان دارویی کوچک شدن مغز ناشی از ام اس باید از داروهای تعدیل کننده بیماری مانند اوکرلیزوماب (ocrelizumab) با نام تجاری اوکرِووس (Ocrevus)، گلاتیرامر استات (glatiramer acetate) با نام تجاری کوپاکسون (Copaxone) و فینگولیمود (fingolimod) با نام تجاری گیلنیا (Gilenya) استفاده کرد. این دارو‌ها از حمله‌ی سلول‌های ایمنی به نورون‌ها پیشگیری می‌کند.
- درمان دارویی کوچک شدن مغز ناشی از ایدز و اشکال مختلف انسفالیت مصرف داروهای ضد ویروسی است. استروئیدها و داروهای آنتی بادی ویژه می‌توانند انسفالیت خودایمنی را درمان کنند.
- سیفلیس از طریق مصرف آنتی‌بیوتیک‌هایی که از آسیب به سلول‌های عصبی و سایر فرم‌های پیچیده بیماری پیشگیری می‌کند، درمان می‌شود.
- در حقیقت هیچ درمانی برای آسیب مغزی که از طریق آلزایمر یا سایر موارد دمانس، فلج مغزی، هانتیگتون و یا لوکودیستروفی ایجاد می‌شود، وجود ندارد. اگرچه برخی از راه‌های درمان آتروفی مغز ناشی از این موارد می‌توانند علائم بیماری را کاهش دهند ولی نمی‌توانند علت اصلی را مورد هدف قرار دهند.
تشخیص کوچک شدن مغز
روند تشخیص آتروفی مغز به این بستگی دارد که پزشک شما به کدام شرایط و علائم شما شک کند. این روند معمولاً شامل یک معاینه فیزیکی است که به دنبال آن آزمایش‌های خاصی انجام می‌شود.
آتروفی مغزی با عکس برداری مغز به این صورت نشان داده می‌شود:
- توموگرافی کامپیوتری (CT): از تصاویر گرفته شده با اشعه ایکس از زوایای مختلف، برای ایجاد تصاویر دقیق از مغز شما استفاده می‌کند.
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI): تصاویر مغز را بعد از قرار دادن آن در میدان مغناطیسی ضعیف، روی یک فیلم نمایان می‌کند.
دورنمای آتروفی مغز
چشم انداز یا بهبودی کوچک شدن مغز به علت آتروفی مغز بستگی دارد. برخی بیماری‌ها مانند سکته، انسفالیت، ام اس و یا ایدز با درمان‌هایی قابل کنترل هستند. روند پیشرفت آتروفی در برخی از عارضه‌ها می‌تواند کند شده یا کاملاً متوقف شود. ولی در سایر موارد مانند بیماری آلزایمر و هانتیگتون به مرور زمان علائم و عوارض آتروفی مغزی تشدید می‌شوند.
با پزشک خود درمورد علت، روش درمان آتروفی مغز و همچنین هدف و چشم انداز بیماری مشورت کنید.
