احتمالاً به تازگی چشم‌پزشک برای خود یا اطرافیان‌تان تشخیص پرفشاری چشم گذاشته و فشار چشم را بالا ارزیابی کرده است. اما فشار چشم چیست ؟ علائم فشار چشم بالا کدامند؛ با چه خطراتی همراه است و چگونه درمان می‌شود؟ برای پاسخ به این سؤالات با ما همراه باشید.
فشار چشم چیست ؟
فشار چشم که فشار داخل چشمی یا IOP نیز نامیده می‌شود، در واقع به معنای میزان فشار مایع داخل چشم می‌باشد. اندازه‌گیری این فشار مانند اندازه‌گیری فشار خون است.
چشم محتوی ماده‌ی ژله‌مانندی است که زجاجیه یا ویتره نام داشته و بخش اعظم قسمت پشتی چشم را پر می‌کند. مایع آبکی‌تری تحت عنوان زلالیه نیز در چشم وجود دارد. بیشترین میزان زلالیه در قسمت جلویی چشم، پشت قرنیه و جلوی عنبیه قرار دارد.
در یک چشم سالم، همواره مقدار کمی مایع زلالیه جدید وارد چشم شده و همزمان مقدار برابری نیز از چشم خارج می‌شود. خروج مایع از چشم بیشتر توسط زاویه‌ی تخلیه در جلوی عنبیه صورت می‌گیرد. این جریان برابر موجب حفظ فشار ثابت در چشم می‌گردد.
فشار چشم نرمال چقدر است؟
فشار چشم به صورت میلی‌متر جیوه اندازه‌گیری می‌شود؛ چنانچه ترمومتر یا دماسنج نیز دما را با جیوه اندازه‌گیری می‌کند. فشار چشم نرمال معمولاً بین ۱۰ تا ۲۰ میلی‌متر جیوه در نظر گرفته می‌شود. فشار چشم خیلی زیاد یا خیلی کم می‌تواند موجب آسیب بینایی گردد.
فشار چشم بالا در غیاب علائم، پرفشاری چشم نامیده می‌شود. برخی افراد می‌توانند بدون ایجاد آسیب، فشار چشم بالا داشته باشند. برخی نیز ممکن است علی‌رغم فشار چشم نرمال، بینایی خود را از دست بدهند. زمانی که فردی به گلوکوم یا آب سیاه مبتلاست، فشار چشم به عصب بینایی آسیب می‌رساند. این آسیب دائمی، بینایی را کاهش می‌دهد. گلوکوم در صورت عدم درمان می‌تواند به نابینایی کامل منجر شود.
پرفشاری چشم یا فشار چشم بالا چیست؟
به حالتی که فشار داخل چشم بالاتر از حد طبیعی باشد، پرفشاری چشم یا فشار چشم بالا اطلاق می‌گردد. در این شرایط، قسمت جلویی چشم مایع را به خوبی تخلیه نکرده و موجب افزایش فشار چشم می‌شود. فشار چشم بالاتر از حد نرمال می‌تواند باعث ابتلا به گلوکوم گردد. چنانچه گفتیم در بیماری گلوکوم، فشار چشم به عصب بینایی آسیب رسانده و موجب از دست رفتن بینایی می‌شود.
فشار چشم بالا برابر با گلوکوم نیست. در پرفشاری چشم عصب بینایی طبیعی به نظر رسیده و هیچ علائمی مبنی بر از دست دادن بینایی وجود ندارد. اگرچه افراد مبتلا به پرفشاری چشم، در خطر بالاتر ابتلا به گلوکوم قرار داشته و “مظنونین گلوکوم” در نظر گرفته می‌شوند.
فشار چشم بالا معمولاً علامت یا نشانه‌ای ندارد. در این شرایط با توجه به این که خود فرد از بالا بودن فشار چشم اطلاعی ندارد، معاینات چشمی منظم توسط چشم‌پزشک و بررسی بیمار از نظر گلوکوم، حائز اهمیت است.
علل فشار چشم بالا کدامند؟
افزایش فشار چشم عامل نگرانی در افراد دچار این عارضه است؛ چرا که بالا بودن فشار چشم یکی از عوامل خطر گلوکوم می‌باشد. در پرفشاری چشم کانال‌هایی که در شرایط طبیعی مایع داخل چشم را تخلیه می‌کنند، عملکرد مناسب ندارند. در واقع مایعِ بیشترd به صورت مداوم تولید می‌شود؛ اما به دلیل اختلال در عملکرد کانال‌های تخلیه، قادر به خروج نیست.
راه دیگر برای توضیح پرفشاری چشم، تصور یک بادکنک پر از آب است. هر چه آب بیشتری داخل بادکنک وارد کنیم، فشار داخل آن بالاتر خواهد بود. در فشار چشم بالا نیز شرایط مشابهی حکمفرماست: مایع بیشتر، فشار بالاتر. چنان که آب بیش از حد می‌تواند موجب ترکیدن بادکنک شود، عصب بینایی نیز ممکن است در اثر فشار بیش از حد آسیب ببیند.
افرادی که قرنیه بسیار ضخیم اما طبیعی دارند، فشار چشم‌شان اغلب در بالاترین حد طبیعی یا کمی بالاتر از حد طبیعی اندازه‌گیری می‌شود. در واقع فشار چشم واقعی آن‌ها ممکن است کمتر از این میزان و طبیعی باشد؛ اما قرنیه‌ی ضخیم موجب خوانش اشتباه فشار می‌شود.
چه کسانی در خطر بالاتر پرفشاری چشم قرار دارند؟
هر کسی می‌تواند مبتلا به این عارضه شود؛ اما خطر بروز در شرایط زیر بالاتر است:
- سابقه‌ی فامیلی پرفشاری چشم یا گلوکوم
- ابتلا به دیابت یا پرفشاری خون
- سن بالاتر از ۴۰
- آمریکایی‌هایی آفریقایی‌تبار و اسپانیایی‌ها
- نزدیک‌بینی شدید
- مصرف طولانی مدت داروهای کورتونی
- سابقه‌ی آسیب یا جراحی چشمی
- سندرم پراکندگی رنگدانه چشم یا سندرم سودواکسفولیشن (PXF)
بسیاری از افراد مبتلا به فشار چشم بالا ، علامتی ندارند. به همین دلیل، انجام معاینات منظم چشمی توسط چشم‌پزشک جهت رد هر گونه آسیب عصب بینایی، بسیار اهمیت دارد.
فشار چشم بالا چگونه تشخیص داده می‌شود؟
چشم‌پزشک با استفاده از یک سری تست‌ها طی معاینه فشار داخل چشمی را اندازه‌گیری کرده و همزمان، علل گلوکوم زاویه باز اولیه و علل گلوکوم ثانویه را رد می‌کند. این تست‌ها در ادامه توضیح داده شده‌اند.
- در ابتدا قدرت تیزبینی شما سنجیده می‌شود. چشم‌پزشک از شما می‌خواهد حروفی را از روی یک جدول مخصوص در اتاق بخوانید و با این کار دقت دید شما را تعیین می‌کند.
- بخش جلویی چشمان شامل قرنیه، اتاقک قدامی، عنبیه و عدسی، با استفاده از یک میکروسکوپ مخصوص تحت عنوان لامپ اسلیت، تحت معاینه قرار می‌گیرند.
- تونومتری روشی برای اندازه‌گیری فشار داخل چشمی است. اندازه‌گیری‌ها برای هر دو چشم طی حداقل ۳-۲ جلسه انجام می‌شود. از آن‌جا که فشار داخل چشمی در هر فرد ساعت به ساعت تغییر می‌کند، اندازه‌گیری‌ها ممکن است در زمان‌های مختلفی از روز (مانند صبح و شب) انجام گیرد. تفاوت ۳ میلی‌متر جیوه یا بیشتر بین فشار دو چشم، احتمال گلوکوم را مطرح می‌کند. اگر فشار چشم به طور مستمر در حال افزایش باشد، مراحل اولیه‌ی گلوکوم زاویه باز اولیه بیشتر محتمل است.
- هر عصب بینایی از نظر هر گونه آسیب یا مورد غیرطبیعی، معاینه می‌شود؛ این کار ممکن است جهت اطمینان از معاینه‌ی کافی عصب‌های بینایی، نیاز به گشاد کردن مردمک‌ها داشته باشد. همچنین عکس فوندوس که در واقع تصویر دیسک بینایی (سطح جلویی عصب بینایی) است، برای ارجاع و مقایسه‌ی بعدی گرفته می‌شود.
- برای بررسی زاویه‌ی تخلیه، گونیوسکوپی انجام می‌گیرد. طی این تست، نوعی لنز تماسی مخصوص بر روی چشم قرار داده می‌شود. گونیوسکوپی برای تعیین باز بودن، تنگی یا بسته بودن زاویه‌ها و همچنین برای رد سایر بیماری‌های عامل افزایش فشار چشم، حائز اهمیت است.
- تست میدان بینایی که معمولاً با استفاده از یک دستگاه اتوماتیک میدان بینایی انجام می‌گیرد، دید محیطی را ارزیابی می‌کند. هدف از این تست، رد هر نوع نقص میدان بینایی ناشی از گلوکوم است. ممکن است این تست نیاز به تکرار داشته باشد. اگر آسیب ناشی از گلوکوم کم‌‌خطر ارزیابی گردد، به احتمال زیاد تنها یک بار در سال لزوم تکرار تست میدان بینایی وجود داشته باشد؛ اما اگر نتیجه پرخطر گزارش شود، ممکن است هر دو ماه یک بار تست میدان بینایی انجام گیرد.
- پاکیمتری (یا ضخامت قرنیه) توسط یک پروب سونوگرافی جهت تعیین دقت خوانش فشار داخل چشمی صورت می‌گیرد. قرنیه نازک‌تر می‌تواند منجر به خوانش فشار به صورت فشار کم کاذب شود؛ حال آن که قرنیه ضخیم ممکن است موجب خوانش بالای فشار به صورت کاذب گردد.
درمان خودمراقبتی پرفشاری چشم در منزل
اگر چشم‌پزشک برای کمک به کاهش فشار داروهای فشار چشم تجویز کند، استفاده درست و به موقع از داروها و رعایت دستورات پزشک بسیار حائز اهمیت است. عدم رعایت این موارد می‌تواند به افزایش بیشتر فشار چشم و متعاقباً آسیب عصب بینایی و فقدان دائمی بینایی منجر شود.
درمان دارویی فشار چشم بالا
هدف از درمان دارویی آن است که پیش از فقدان بینایی در اثر گلوکوم، فشار چشم کاهش یابد. همیشه برای افرادی که به نظر می‌رسد در بالاترین خطر ابتلا به گلوکوم قرار داشته یا علائم آسیب عصب بینایی دارند، درمان دارویی با داروهای فشار چشم آغاز می‌گردد.
انتخاب روش درمانی توسط چشم‌پزشک تا حد زیادی بر اساس شرایط بیمار بوده و از بیماری به بیمار دیگر متفاوت است. در واقع بسته به شرایط خاص‌تان، ممکن است تحت درمان دارویی قرار گرفته یا فقط پایش پزشکی و تحت نظر بودن برایتان کافی باشد. پزشک‌تان در مورد مزایا و معایب هر یک از روش‌ها با شما گفتگو خواهد کرد.
برخی از چشم‌پزشکان، تمامی موارد با فشار داخل چشمی بالاتر از ۲۱ میلی‌متر جیوه را با داروهای موضعی درمان می‌کنند. اما برخی، درمان دارویی را فقط در صورت وجود شواهد آسیب عصب بینایی آغاز می‌نمایند. بیشتر چشم‌پزشکان در فشار پایدار بالاتر از ۳۰-۲۰ میلی‌متر جیوه با توجه به خطر بالای آسیب عصب بینایی، درمان دارویی را ارجح می‌دانند. در صورت وجود علائمی همچون هاله‌ی نور، تاری دید، درد چشم یا افزایش اخیر فشار داخل چشم و تداوم افزایش آن طی ویزیت‌های بعدی، چشم‌پزشک با احتمال زیاد درمان دارویی را شروع می‌کند.
در واقع فشار داخل چشمی شما به صورت دوره‌ای مشابه موارد زیر، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد:
- اگر فشار چشم ۲۸ میلی‌تر جیوه یا بالاتر باشد، تحت درمان با داروهای فشار چشم قرار می‌گیرید. پس از یک ماه مصرف دارو، ویزیت فالوآپ صورت می‌گیرد تا پزشک متوجه شود آیا دارو فشار چشم را کاهش می‌دهد یا خیر. همچنین عوارض جانبی احتمالی نیز در این ویزیت بررسی می‌شوند. اگر دارو مؤثر واقع شده باشد، ویزیت‌های فالوآپ به صورت هر ۴-۳ ماه یک‌بار ادامه خواهد یافت.
- اگر فشار داخل چشم ۲۷-۲۶ میلی‌متر جیوه باشد، ۳-۲ هفته پس از ویزیت اول ویزیت مجدد صورت می‌گیرد. طی این ویزیت، اگر فشار چشم همچنان در فاصله‌ی ۳ میلی‌متر جیوه از فشار ویزیت قبلی باشد، ویزیت فالوآپ به صورت هر ۴-۳ ماه یک‌بار توصیه می‌شود. اگر فشار چشم در ویزیت دوم کمتر باشد، طول دوره‌ی مابین ویزیت‌ها طولانی‌تر خواهد بود که توسط چشم‌پزشک تعیین می‌گردد. البته حداقل یک بار در سال تست میدان بینایی انجام شده و عصب بینایی معاینه خواهد شد.
- اگر فشار داخل چشم ۲۵-۲۲ میلی‌متر جیوه باشد، ۳-۲ ماه بعد مجدداً بررسی می‌شود. در ویزیت دوم اگر فشار چشم همچنان در فاصله‌ی ۳ میلی‌متر جیوه از فشار ویزیت اول باشد، ویزیت بعدی برای ۶۰ ماه بعد برنامه‌ریزی خواهد شد. این ویزیت شامل تست میدان بینایی و معاینه‌ی عصب بینایی نیز خواهد بود. تست مجدد نیز حداقل به صورت سالانه بایستی تکرار شود.
داروهای فشار چشم
داروی ایده‌آل درمان پرفشاری چشم باید به طور مؤثر فشار داخل چشم را کاهش داده، هیچ نوع عارضه‌ی جانبی نداشته و استفاده‌ی روزانه یک دوز از دارو مقرون به صرفه باشد. منتهی هیچ دارویی تمامی این ویژگی‌ها را به صورت یکجا ندارد. چشم‌پزشک به هنگام انتخاب دارو، ویژگی‌های مذکور را بسته به نیازهای اختصاصی بیمار اولویت‌بندی می‌کند. داروهای فشار چشم معمولاً به صورت قطره چشمی بوده و برای کمک به کاهش فشار چشم تجویز می‌شوند. گاهی اوقات بیش از یک دارو تجویز می‌گردد.
چشم‌پزشک در ابتدا قطره چشمی را فقط برای یک چشم بیمار استفاده می‌کند تا تأثیر دارو بر کاهش فشار چشم را بررسی کند. اگر قطره مؤثر واقع شود، در ادامه به احتمال زیاد برای هر دو چشم تجویز خواهد شد. پس از تچویز قطره چشم فشار چشم ، ویزیت‌های فالوآپ به صورت منظم بایستی صورت گیرد. اولین ویزیت معمولاً ۴-۳ هفته پس از آغاز مصرف دارو انجام شده و جهت کسب اطمینان از کمک دارو به کاهش فشار چشم، فشار چشمان بیمار ارزیابی می‌گردد. اگر دارو مؤثر واقع شده و عارضه‌ی جانبی رخ نداده باشد، مصرف قطره ادامه یافته و ۴-۲ ماه بعد بررسی مجدد انجام می‌گیرد. اما اگر داور به کاهش فشار کمکی نکرده باشد، مصرف آن متوقف شده و داروی جدید تجویز می‌شود.
چشم‌پزشک شما احتمالاٌ ویزیت‌های فالوآپ را بسته به داروی خاصی که مصرف می‌کنید، برنامه‌ریزی خواهد کرد؛ چرا که برخی داروها {مانند لاتانوپروست (زالاتان)، تراووپروست (تراواتان)، بیماتوپروست (لومیگان)} ممکن است برای اثرگذاری کامل ۸-۶ هفته زمان نیاز داشته باشند. طی این ویزیت‌ها، بروز واکنش آلرژیک نسبت به داروها نیز بررسی می‌گردد. اگر هر نوع عارضه جانبی یا علائمی طی مصرف دارو رخ داده باشد، موضوع را حتماٌ به پزشک‌تان اطلاع دهید. از عوارض قطره فشار چشم می‌توان به تغییر رنگ پوست پلک، تاری دید، خارش، سوزش و قرمزی چشم اشاره نمود.
در حالت کلی اگر فشار داخل چشم را نتوان با یک تا دو دارو کاهش داد، احتمالاً تشخیص بیماری به جای پرفشاری چشم، گلوکوم زاویه باز اولیه خواهد بود. در این شرایط، چشم‌پزشک‌تان در مورد اقدامات مناسبی درمان توضیح خواهد داد.
جراحی و درمان فشار چشم با لیزر
در حالت کلی از جراحی و لیزر برای درمان فشار چشم بالا استفاده نمی‌شود؛ چرا که خطرات مرتبط با این روش‌های درمانی، بیشتر از خطر واقعی آسیب گلوکومی ناشی از پرفشاری چشم هستند. اگرچه در شرایطی که نتوانید قطره‌های چشمی را تحمل نمایید، درمان فشار چشم با لیزر می‌تواند به صورت گزینه‌ی درمانی مطرح شود. در این حالت در مورد شرایط جراحی با چشم‌پزشک خود گفتگو کنید.
پایش و تحت نظر بودن بیمار
استرس و فشار چشم
تولید مایع زجاجیه در چشم ممکن است در شرایط استرس افزایش یابد. استرس با اثر بر عضلات چهره شامل عضلات خارج چشمی، می‌تواند منجر به افزایش فشار داخل چشم شود.
فشار چشم و تغذیه
بر اساس مطالعات جامعی که تاکنون انجام شده است، شواهدی مبنی بر ارتباط میان غذاهای خاص و گلوکوم وجود ندارد؛ اما منطقی است که قبول کنیم هر آنچه می‌خوریم یا می‌نوشیم و همچنین سلامت عمومی بدن، بر این بیماری تأثیرگذار هستند.
در مورد غذاهای مفید برای فشار چشم باید اشاره کرد میوه‌ها و سبزیجات خاص دارای ویتامین A و C، خطر گلوکوم را کاهش می‌دهند. برخی از مفیدترین میوه‌جات و سبزیجات برای بینایی سالم شامل سبزیجات دارای برگ سبز، کلمبرگ، کلم‌پیچ، اسفناج، کلم فندقی، کرفس، هویج، هلو، تربچه، لوبیاسبز و چغندر می‌باشند.
فشار چشم و سردرد
در حالت کلی، حالت‌های مزمن گلوکوم همچون گلوکوم اولیه زاویه باز، موجب سردرد نمی‌شوند. اگرچه انواع حاد گلوکوم –زمانی که سیستم تخلیه به طور ناگهانی بسته شده و فشار چشم به سرعت افزایش می‌یابد- می‌توانند موجب سردرد شوند.
ورزش و فشار چشم
ورزش هوازی علاوه بر کاهش فشار خون می‌تواند علی‌رغم افزایش خون‌رسانی چشم، فشار چشم را نیز کاهش دهد. این عوامل می‌توانند خطر گلوکوم و همچنین خطر از دست رفتن بینایی در دراز مدت در افراد مبتلا به گلوکوم را کاهش دهند.
پیشگیری
از پرفشاری چشم نمی‌توان پیشگیری کرد؛ اما با انجام معاینات چشمی منظم توسط چشم پزشک، می‌توان از پیشرفت آن به سمت گلوکوم پیشگیری نمود.
دورنمای بیماری
پیش‌آگهی برای افراد مبتلا به فشار چشم بالا، بسیار خوب است. در بسیاری از افراد مبتلا، با مراقبت‌های فالوآپ دقیق و رعایت صحیح رژیم دارویی، بیماری به سمت گلوکوم اولیه زاویه باز پیشرفت نکرده و بیماران بینایی خوب خود را برای تمام طول عمر حفظ می‌کنند؛ اما با کنترل ضعیف فشار چشم بالا، تغییرات عصب و میدان بینایی ادامه یافته و ممکن است گلوکوم رخ دهد.
منابع مقاله:
- https://www.webmd.com/eye-health/occular-hypertension
- https://www.aao.org/eye-health/anatomy/eye-pressure
- https://www.aao.org/eye-health/diseases/what-is-ocular-hypertension
