سندرم شیهان بیماری است که در زنان هنگام زایمان و به دلیل از دست دادن خون به میزان تهدید کننده حیات یا افت شدید فشار خون حین زایمان یا پس از آن، ایجاد می‌شود. در این حالت اکسیژن رسانی به بافت‌ها به درستی انجام نمی‌شود. این کمبود اکسیژن باعث آسیب به غده هیپوفیز می‌شود که سندرم شیهان نام دارد.
سندرم شیهان باعث می‌شود که غده هیپوفیز نتواند به اندازه کافی هورمون‌های هیپوفیزی تولید کند (هیپوپیتوتاریسم). سندرم شیهان که هیپوپیتوتاریسم پس از زایمان نیز نامیده می‌شود، به ندرت در کشورهای صنعتی رخ می‌دهد زیرا مراقبت‌های دوران بارداری و زایمان در کشورهای در حال توسعه بهتر انجام می‌شود.
علائم سندرم شیهان
نشانه‌ها و علائم سندرم شیهان معمولاً به آرامی و پس از گذشت چند ماه یا چند سال ظاهر می‌شود. گاهی مشکلات بیمار بسیار سریع بروز می‌یابد مانند عدم توانایی در شیردهی.
علائم و نشانه‌های سندرم شیهان ناشی از کمبود هورمون‌های هیپوفیزی است. این علائم و نشانه‌ها عبارتند از:
- مشکل در شیردهی یا عدم توانایی در شیردهی
- نبودن عادت ماهیانه یا قاعدگی مکرر
- عدم رشد مجدد موهای اصلاح شده ناحیه پوبیس
- کند شدن عملکرد ذهنی، افزایش وزن و احساس سرما به دلیل کم کاری تیروئید (هیپوتیروئیدی)
- فشار خون پایین
- قند خون پایین
- خستگی
- ضربان قلب نامنظم
- تحلیل رفتن پستان‌ها
در بسیاری از زنان، تصور می‌شود که علائم سندرم شیهان به علت دیگری ایجاد می‌شود. به عنوان مثال خستگی علامتی است که معمولاً مادران تجربه می‌کنند. ممکن است بیمار تا زمانی که به مرحله درمان نارسایی تیروئید یا غدد فوق کلیه نرسیده است، متوجه سندرم شیهان خود نشود.
در صورت ابتلا به سندرم شیهان، بسته به میزان آسیب وارد شده به غده هیپوفیز، ممکن است بیمار کاملاً سالم یا علامت دار باشد. برخی از زنان سال‌ها بدون اطلاع از عدم کارکرد درست غده هیپوفیز زندگی می‌کنند. سپس یک استرس شدید جسمی، مانند عفونت شدید یا جراحی، باعث کریز فوق کلیوی می‌شود؛ کریز فوق کلیوی بیماری جدی است که در آن غدد فوق کلیوی مقدار اندکی هورمون کورتیزول تولید می‌کنند.
علت سندرم شیهان
سندرم شیهان به علت از دست دادن مقدار زیادی خون یا افت شدید فشار خون هنگام زایمان یا پس از آن ایجاد می‌شود. این عوامل می‌توانند موجب آسیب غده هیپوفیز و اختلال عملکرد هورمونی آن می‌شود.
هورمون‌های هیپوفیزی فعالیت سایر سیستم غدد درون ریز را کنترل کرده و افزایش و کاهش تولید دیگر هورمون‌هایی که در متابولیسم، باروری، فشار خون، تولید شیر و بسیاری از فرایندهای حیاتی نقش دارند را تنظیم می‌کنند. کمبود هر یک از این هورمون‌ها مشکلاتی را در بدن ایجاد می‌کند.
هورمون‌های ترشحی از غده هیپوفیز قدامی عبارتند از:
- هورمون رشد (GH). این هورمون رشد استخوان و بافت نرم را کنترل کرده و موجب تعادل بین عضله و بافت چربی می‌شود.
- هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH). این هورمون غده تیروئید را تحریک می‌کند تا هورمون‌های اصلی تنظیم کننده متابولیسم را تنظیم کنند. کمبود TSH منجر به کم کاری غده تیروئید می‌شود.
- هورمون لوتئینی کننده (LH). در زنان، LH استروژن را تنظیم می‌کند.
- هورمون محرک فولیکولی (FSH). با تحریکLH و FSH رشد تخمک و تخمک گذاری در زنان تحریک می‌شود.
- هورمون آدرنوكورتيكوتروپيک (ACTH). این هورمون باعث تحریک غدد فوق کلیه به منظور تولید کورتیزول و سایر هورمون‌ها می‌شود. کورتیزول به بدن کمک می‌کند تا با استرس مقابله کرده و بر روی بسیاری از عملکردهای بدن از جمله فشار خون، عملکرد قلب و سیستم ایمنی بدن تاثیر دارد.
کمبود هورمون‌های غده فوق کلیوی به علت آسیب غدد هیپوفیزی، نارسایی ثانویه آدرنال گفته می‌شود.
- پرولاکتین. این هورمون موجب رشد پستان‌های زن و تنظیم تولید شیر مادر می‌شود.
عوامل خطر
هر شرایطی که احتمال از دست دادن شدید خون (خونریزی) یا افت فشار خون هنگام زایمان را افزایش دهد، مانند بارداری چند قلویی یا مشکلات مربوط به جفت، می‌تواند خطر سندرم شیهان را افزایش دهد.
خونریزی عارضه نادری هنگام زایمان محسوب می‌شود و سندرم شیهان حتی از خونریزی هنگام زایمان نیز نادرتر است. با مراقبت و نظارت مناسب حین زایمان، خطر خونریزی و بروز سندرم شیهان، هر دو، بسیار کاهش می‌یابد.
عوارض سندرم شیهان
از آن جایی که هورمون‌های هیپوفیزی بسیاری از جنبه‌های متابولیسم را کنترل می‌کند، سندرم شیهان مشکلات بسیاری را باعث می‌شود؛ از جمله:
- کریز آدرنال؛ وضعیت جدی که در آن غدد فوق کلیوی مقدار اندکی هورمون کورتیزول تولید می‌کند
- فشار خون پایین
- کاهش وزن ناخواسته
- بی نظمی در قاعدگی
کریز آدرنال؛ وضعیتی تهدید کننده حیات
جدی‌ترین عارضه سندرم شیهان کریز آدرنال است که موجب افت شدید فشار خون، شوک، کما و مرگ می‌شود.
بحران آدرنال معمولاً هنگامی اتفاق می‌افتد که بدن تحت شرایط استرس قابل توجه قرار گرفته (مثلاً هنگام جراحی یا بیماری جدی) و غدد فوق کلیوی مقدار هورمون کورتیزول کمتری تولید کند.
به دلیل عواقب بالقوه خطرناک نارسایی آدرنال، احتمالاً پزشک استفاده از دستبندهای هشدار پزشکی را توصیه می‌کند.
تشخیص سندرم شیهان
تشخیص سندرم شیهان ممکن است دشوار باشد. بسیاری از علائم و نشانه‌های سندرم شیهان با سایر بیماری‌ها همپوشانی دارد. برای تشخیص سندرم شیهان، پزشک افدامات زیر را انجام می‌دهد:
- شرح حال پزشکی. فارع از زمان زایمان، بروز هر نوع عارضه هنگام زایمان باید ذکر شود. همچنین، اگر مادر تولید شیر نداشته باشد یا پس از زایمان قاعدگی نداشته باشد (دو علامت اصلی سندرم شیهان) حتماً باید به پزشک اطلاع دهد.
- آزمایش خون. آزمایش خون میزان هورمون‌های هیپوفیزی را بررسی می‌کند.
- آزمایش تحریک هورمون هیپوفیز. ممکن است تست تحریک هورمون‌های هیپوفیزی درخواست شود. در این تست پس از تزریق هورمون‌ها و آزمایش‌های خون مکرر درخواست می‌شود تا واکنش هیپوفیز ارزیابی شود. این آزمایش معمولاً پس از مشورت با پزشکی متخصص متخصص غدد انجام می‌شود.
- آزمایشات تصویربرداری. ممکن است برای بررسی اندازه غده هیپوفیز و سایر علل احتمالی علائم مانند تومور هیپوفیزی به تصویربرداری مانند ام آر آی یا سی تی اسکن نیاز باشد.
درمان سندرم شیهان
درمان سندرم شیهان با جایگزینی مادام العمر هورمون‌های از دست رفته انجام می‌شود. پزشک ممکن است مصرف یک یا چند داروی زیر را توصیه کند:
- کورتیکواستروئیدها. از هیدروکورتیزون (Cortef) یا پردنیزون (Rayos) می‌توان برای جایگزینی هورمون‌های فوق کلیوی، که به دلیل کمبود هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) تولید نمی‌شوند، استفاده کرد.
اگر بیمار دچار بیماری شدید یا استرس جسمی شدید شود، باید داروهای خود را تنظیم کند. در این زمان، بدن شما معمولاً کورتیزول اضافی تولید می‌کند. در صورت ابتلا به آنفلوانزا، اسهال، استفراغ یا جراحی و اقدامات دندانپزشکی، باید دوز دارو به شکل دقیق تنظیم شود.
در بارداری و افزایش وزن باید دوز دارو تنظیم شود. با مصرف مقادیر مناسب این دارو می‌توان از بروز عوارض جانبی مرتبط با دوزهای بالای کورتیکواستروئید جلوگیری کرد.
- لووتیروکسین (لووکسیل، سینتروئید، دیگر). این دارو کمبود هورمون تیروئیدی را جبران می‌کند. این کمبود به علت تولید پایین یا کمبود هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH) ایجاد می‌شود.
اگر مارک داروی خود را تغییر دادید، باید به پزشک اطلاع دهید تا دوز مناسب را دریافت کنید. همچنین دوز دارو را کاهش یا افزایش ندهید و مصرف دارو را نیز قطع نکنید؛ حتی اگر احساس بهتری داشته باشید. در این حالت، علائم و نشانه‌های بیماری به تدریج باز می‌گردد.
- استروژن. اگر بیمار رحم خود را خارج کرده باشد (هیسترکتومی) تنها استروژن و در غیر این صورت از ترکیبی استروژن و پروژسترون باید استفاده کند.
استفاده از استروژن موجب افزایش خطر لخته شدن خون و سکته مغزی در زنانی می‌شود که بدن آن‌ها هنوز استروژن تولید می‌کنند. این خطر در زنانی که درمان جایگزین استروژن از دست رفته را انجام می‌دهند، کمتر است.
داروهای حاوی LH و FSH، که گنادوتروپین‌ها نیز نامیده می‌شوند، می‌تواند حاملگی در آینده را ممکن سازد. از این داروها برای تحریک تخمک گذاری استفاده می‌شود.
پس از ۵۰ سالگی، تقریباً در زمان یائسگی طبیعی، درباره خطرات و مزایای ادامه مصرف استروژن یا استروژن و پروژسترون باید با پزشک مشورت شود.
- هورمون رشد. هورمون رشد ممکن است نسبت عضله به چربی بدن را بهبود بخشد، توده استخوانی را حفظ کند و سطح کلسترول را پایین بیاورد. هورمون رشد داروی گرانی است و عوارض جانبی آن شامل سفتی مفاصل و احتباس مایعات است.
متخصص غدد احتمالاً به طور مرتب آزمایش خون درخواست می‌کند تا مطمئن شود که مقدار کافی، اما نه بیش از حد، هورمون مصرف می‌شود.
آمادگی برای قرار ملاقات با پزشک
اگر ارائه دهنده مراقبت‌های اولیه به سندرم شیهان مشکوک باشد، احتمالاً شما را متخصص غدد ارجاع می‌دهد.
در ادامه اطلاعاتی که به شما کمک می‌کند تا برای قرار ملاقات خود آماده شوید، آورده شده است.
شما چه کاری می‌توانید انجام دهید
وقتی قرار ملاقات می گذارید ، س askال کنید که آیا کاری لازم است از قبل انجام دهید ، مثلاً روزه گرفتن قبل از انجام یک آزمایش خاص. لیستی از این موارد تهیه کنید:
- علائم بیماری، حتی اگر به علت شروع بیماری مربوط نباشد، و زمان آغاز علائم
- اطلاعات شخصی کلیدی، از جمله جراحی‌های اخیر و سایر استرس‌های مهم و سابقه پزشکی خانواده
- نام تمامی داروها، ویتامین‌ها یا سایر مکمل‌های مصرفی؛ از جمله دوزها
- سوالاتی که می‌توانید از پزشک خود بپرسید
سوابق پزشکی مربوط به حاملگی‌های قبلی، به ویژه هنگام زایمان باید همراه بیمار باشد. در صورت امکان، از یکی از اعضای خانواده یا دوستان خود کمک بخواهید تا به شما در یادآوری اطلاعات کمک کند.
در مورد سندرم شیهان سوالات اساسی که باید از پزشک بپرسید عبارت است از:
- علت احتمالی علائم من چیست؟
- چه آزمایشاتی لازم دارم؟
- سندرم شیهان موقتی است یا بیماری دائمی؟
- آیا می‌توانم فرزند دیگری داشته باشم؟
- چه روش‌های درمانی وجود دارد و چه مواردی را توصیه می‌کنید؟
- من بیماری دیگری نیز دارم. چگونه می‌توانم به بهترین شکل هر دو را مدیریت کنم؟
- آیا محدودیت‌های غذایی یا فعالیتی وجود دارد که باید از آن‌ها پیروی کنم؟
- آیا بروشو یا منابع چاپی دیگری برای استفاده وجود دارد؟ چه وب سایت‌هایی را پیشنهاد می‌کنید؟
از پرسیدن سوالات دیگر ابایی نداشته باشید.
چه انتظاری از پزشک می‌رود
پزشک احتمالاً سوالات زیر را از شما خواهد پرسید:
- آیا بعد از زایمان خونریزی داشتید؟
- آیا هنگام زایمان عوارض ئیگری ار نیز تحمل کردید؟
- علائمی گذرا هستند یا پایدار؟
- شدت علائم چقدر است؟
- چه چیزهایی موجب تسکین علائم می‌شود؟
- چه چیزهایی موجب تشدید علائم می‌شود؟
