واکسن سرطان به گروهی از مواد اطلاق می‌شود که تغییردهنده پاسخ زیستی نام دارند. مکانیسم این مواد تحریک یا ترمیم سیستم ایمنی در مقابل عفونت‌ها و بیماری‌هاست. در کل دو نوع از این واکسن‌ها وجود دارد:
- برای پیشگیری از گسترش سرطان در افراد سالم
- برای درمان سرطان در افراد مبتلا با افزایش قدرت سیستم ایمنی
فعلاً دو واکسن برای پیشگیری و یکی برای درمان (در سرطان پروستات) در ایالات متحده در دسترس است.
نحوه عملکرد واکسن‌های پیشگیری از سرطان
این واکسن‌ها عامل عفونی را که موجب گسترش سرطان شده هدف قرار می‌دهند؛ نتیجه کار این واکسن‌ها شبیه واکسن‌های معمولیست؛ آنها از ایجاد عفونت‌ها جلوگیری می‌کنند. هر دو نوع از واکسن‌ها، معمولی و واکسن سرطان با آنتیژنها کار می‌کنند. بسیاری از واکسن‌هایی که برای پیشگیری از سرطان کاربرد دارند؛ مثل واکسن ویروس‌هایی که می‌توانند باعث سرطان شوند (ویروس هپاتیت B و human papillomavirus) تولید پادتن‌هایی را که با اتصال به بخش خاصی از میکروب آنها را غیرفعال می‌کنند، افزایش می‌دهند.
نحوه عملکرد واکسن‌های درمان سرطان
این واکسن‌ها شباهتی به واکسن‌های معمولی که برای پیشگیری به کار می‌روند، ندارند! آنها رشد سلول‌های سرطانی را متوقف می‌کنند یا به تأخیر می‌اندازند؛ حجم تومور را کاهش می‌دهند؛ از بازگشت دوباره سرطان جلوگیری می‌کنند و سلول‌هایی را که توسط درمان‌های دیگر نابود نشده‌اند از بین می‌برند.
نحوه عملکرد آنها به دو صورت است:
- یا سلول‌های ایمنی خاصی (cytotoxic T cells) را فعال می‌کنند که مستقیماً سلول سرطانی خاصی را شناسایی و نابود کنند.
- و یا تولید پادتن‌هایی را القاء می‌کنند که با اتصال به سطح سلول‌های سرطانی موجب نابودی آنها شوند.
برای این کار واکسن‌های درمان سرطان حاوی یک یا چند آنتی‌ژن سرطانی اند که با تزریق وارد بدن می‌شوند و می‌توانند با تحریک سیستم ایمنی هر دو مسیر یاد شده را فعال کنند.
ساخت واکسن برای درمان سرطان بسیار سخت‌تر از واکسن‌های پیشگیری است؛ چون هم باید مثل واکسن‌های پیشگیری پاسخ ایمنی خاصی را تحریک کنند و علاوه بر آن باید آنقدر قدرتمند باشند که از پس حامل‌های سلول‌های سرطانی برآیند.
واکسن‌های سرطانی چگونه ساخته می‌شوند؟
بیشتر واکسن‌های پیشگیری از سرطان که تا به امروز توسط سازمان غذا و دارو (FDA) تأیید شده است از آنتی‌ژن‌های میکروب‌هایی که به نوعی باعث ایجاد سرطان می‌شوند استفاده می‌کنند نه آنتی‌ژن‌های سلول‌های سرطانی! این آنتیژنها از هپاتیت ب (HBV) و(HPV) Human papillomavirus هستند.
محققان در آزمایشگاه نیز آنتی‌ژن‌هایی برای پیشگیری از سرطان می‌سازند. آنتی‌ژن‌هایی که در آزمایشگاه ساخته می‌شوند از لحاظ ساختاری اصلاح می‌شوند به طوری که تأثیرشان از نمونه‌های طبیعی هم بهتر است.
آنتی‌ژن‌های درمان سرطان هم با روش‌های یادشده ساخته می‌شوند؛ این آنتیژنها شامل انواع پروتئین‌ها، قند‌ها، گلیکوپروتئین‌ها و گانگلیوزید‌ها (قند+لیپید) هستند
این واکسن‌ها همچنین می‌توانند حاوی آنتیژنها خود سلول‌های سرطانی باشند که از خود بیمار یا بیماری دیگر بدست آمده باشد. این نوع واکسن بسیار اختصاصی خواهد بود.
انواع دیگری از واکسن‌ها که برای درمان سرطان وجود دارند حاوی ماده ژنتیک سازنده‌ی آنتی‌ژن‌هاست که به تنهایی یا با یک حامل به بدن بیمار تزریق می‌شود و توسط سلول‌های خود بیمار آنتی‌ژن سرطانی ساخته می‌شود. این آنتیژنها موجب بروز پاسخ ایمنی می‌شود. تلاش برای ساخت واکسن‌هایی که آنتی‌ژن‌های بیشتری برای پیشگیری داشته باشند و واکسن‌های درمانی که نوع خاصی از آنتی‌ژن را داشته باشند ادامه دارد.
آیا واکسن‌های درمان سرطان تأیید شده‌اند؟
در سال ۲۰۱۰ سازمان غذا و دارو اولین واکسن درمان سرطان را تأیید کرد. این واکسن برای سرطان قابل جابجایی پروستات در مردان ساخته شده بود. sipuleucel-T (Provenge) نام این واکسن است که یکی از آنتی‌ژن‌های متداول سرطان پروستات (prostatic acid phosphatase) را دارا می‌باشد. این واکسن کارایی خود را ثابت کرده است. برای ساخت این محصول از نوعی سلول‌های ارائه‌دهنده آنتی‌ژنی افراد بیمار استفاده شده است. این سلول‌ها پس از این که در آزمایشگاه با آنتی‌ژن مذکور آشنا شدند به بدن فرد بیمار برگردانده می‌شوند.
در سال ۲۰۱۵ هم واکسنی برای درمان ملانومایی (نوعی سرطان پوست) که باجراحی قابل درمان نبود ارائه شد به نام Imlygic
واکسن‌های سرطان در ایران
به تازگی محققان پژوهشگاه فناوری‌های نوین علوم زیستی «ابن‌سینا» موفق به تولید واکسنی برای پیشگیری و درمان سرطان در فاز حیوانی شدند.
دکتر حجت‌اله ربانی مجری طرح از طرح تولید واکسن برای سرطان خبر داد و خاطرنشان کرد: ایده ما در این طرح تحقیقاتی این بود که همانند برخی از بیماری‌ها که دارای واکسن هستند، برای پیشگیری از سرطان، واکسنی تولید کنیم تا از بدو تولد به نوزادان تزریق شود تا آنها مبتلا به سرطان نشوند.
