سردردهای خوشه‌ای که با الگوهای دوره‌ای یا خوشه‌ای اتفاق می‌افتند، یکی از دردناک‌ترین انواع سردردها می‌باشند. سردرد خوشه‌ای به صورت شایع باعث می‌شود در نیمه‌شب با دردی شدید در یکی از چشم‌ها یا اطراف آن در یک طرف سر بیدار شوید.
حملات مکرر که با عنوان دوره‌های خوشه‌ای شناخته می‌شوند می‌توانند هفته‌ها تا ماه‌ها ادامه داشته باشند که معمولاً با دوره‌های بهبودی پس از توقف همراه خواهند بود. در طول بهبودی، هیچ سردردی برای ماه‌ها یا حتی سال‌ها مشاهده نخواهد شد. خوشبختانه سردردهای خوشه‌ای نادر اند و تهدیدی برای جان افراد محسوب نمی‌شوند. درمان‌های موجود می‌توانند از شدت و طول دوره‌ی آن‌ها بکاهند. به علاوه‌ی آن، داروهایی برای کاهش شمار این سردردها نیز در دسترس می‌باشد.
نشانه‌ها
علائم و نشانه‌های شایع
سردرد خوشه‌ای به طور ناگهانی آغاز می‌شود، معمولاً بدون هشدار اما شاید در ابتدا حالت تهوع یا هاله‌ای که در میگرن دیده می‌شود مشاهده گردد. علائم و نشانه‌های شایع شامل موارد زیر می‌باشد:
- درد مشقت‌بار، عموماً در یکی از چشم‌ها یا اطراف آن ولی می‌تواند به سایر نواحی صورت، سر، گردن و شانه‌ها نیز گسترش یابد.
- درد یک‌طرفه
- بی‌قراری
- اشک ریخن بیش از حد
- قرمزی در یکی از چشم‌ها در طرفی از سر که تحت تأثیر قرار گرفته است.
- گرفتگی یا آبریزش در یک طرف بینی
- عرق کردن صورت یا پیشانی
- رنگ‌پریدگی یا گرگرفتگی صورت
- تورم دور چشم در سمتی که تحت تأثیر قرار گرفته است.
- افتادگی پلک
افرادی که سردرد خوشه‌ای دارند برخلاف مبتلایان به میگرن احتمالاً قدم می‌زنند یا می‌نشینند و به سمت جلو و عقب تکان می‌خورند. برخی از نشانه‌های شبیه میگرن، شامل حساسیت به نور و صدا می‌تواند همراه با سردرد خوشه‌ای اتفاق بیافتد ولی معمولاً در یک سمت.
ویژگی‌های دوره‌ی خوشه‌ای
یک دوره‌ی خوشه‌ای بین ۶ تا ۱۲ هفته ادامه خواهد داشت. تاریخ شروع و طول هر دوره‌ی خوشه‌ای از یک دوره گرفته تا دوره‌ی دیگر ثابت باشد. برای مثال، سردردهای خوشه‌ای می‌توانند فصلی باشند؛ مثلاً هر بهار یا هر پائیز اتفاق بیفتند.
بیشتر افراد سردردهای خوشه‌ای اپیزودیک دارند که به مدت یک هفته تا یک سال اتفاق می‌افتند و پس از این مدت، دوره‌ی بهبودی می‌تواند تا ۱۲ ماه به طول بیانجامد. دوره‌های خوشه‌ای مزمن شاید برای بیش از یک سال ادامه یابند یا دوره‌های بدون درد ممکن است کمتر از یک ماه دوام داشته باشند.
در طول یک دوره‌ی خوشه‌ای:
- سردردها معمولاً هر روز اتفاق می‌افتند، برخی اوقات چندین بار در روز.
- یک حمله می‌تواند بین ۱۵ دقیقه تا ۳ ساعت به طول بیانجامد.
- این سردردها اغلب در زمان‌های مشخص و یکسانی در هر روز اتفاق می‌افتند.
- بیشتر حملات شب اتفاق می‌افتد؛ معمولاً یکی دو ساعت پس از رفتن به تخت‌خواب.
- درد معمولاً به همان سرعتی که آغاز می‌شود تمام خواهد شد و شدت آن سریعاً فروکش خواهد نمود. پس از حملات، بیشتر بیماران دردی احساس نمی‌کنند ولی احساس خستگی در آن‌ها بسیار بالاست.
زمان مراجعه به پزشک
با شروع سردرد خوشه‌ای با نشانه‌های مذکور برای یافتن دیگر ناهنجاری‌ها و بهترین درمان به پزشک مراجعه نمایید.
درد ناشی از سردرد حتی وقتی شدید باشد معمولاً نتیجه‌ی بیماری نیست ولی سردردها گاهاً می‌توانند عارضه‌ی پزشکی جدی‌ای را نشان دهند؛ مثل تومور مغزی یا پارگی عروق خونی ضعیف (آنوریسم).
علاوه بر این اگر سابقه‌ی سردرد دارید، با تغییر الگو یا احساس تفاوت در آن به پزشک مراجعه نمائید.
در صورت مشاهده‌ی علائم و نشانه‌های زیر به دنبال فوریت‌های پزشکی باشید:
- سردردی شدید و ناگهانی اغلب مانند غرش رعد
- سردردی با تب، حالت تهوع یا استفراغ، سفتی در گردن، گیجی ذهنی، تشنج، بی‌حسی یا مشکل در تکلم که می‌تواند شماری از مشکلات را نشان دهد که شامل سکته‌ی مغزی، مننژیت، انسفالیت یا تومور مغزی می‌شود.
- سردرد پس از آسیب به سر حتی اگر مختصر باشد؛ به‌ویژه اگر بدتر شود.
- سردردی ناگهانی، شدید برخلاف هر چه که قبلاً بوده.
- سردردی که با گذشت روزها بدتر شود و الگوی آن تغییر نماید.
دلایل
دلیل دقیق سردردهای خوشه‌ای شناخته شده نیست اما الگوی این سردردها نشان‌دهنده‌ی این است که موارد غیرمعمول در ساعت بیولوژیک بدن (هیپوتالاموس) در آن نقش دارند. برخلاف میگرن و سردردهای تنشی، سردردهای خوشه‌ای در کل با محرک‌های نظیر غذاها، تغییرات هورمونی یا استرس ارتباط ندارند.
وقتی که دوره‌ی خوشه‌ای شروع شد، مصرف الکل شاید سردرد یک طرفه یا splitting را تحریک نماید. به همین دلیل بسیاری از افراد برای اجتناب از چنین سردردهایی باید از مصرف الکل پرهیز نمایند. دیگر محرک‌های احتمالی شامل استفاده از داروهایی نظیر نیتروگلیسرین (داروی درمان بیماری قلبی) می‌شود.
عوامل خطرزا
- جنسیت: احتمال بروز سردرد خوشه‌ای در مردان بیشتر است.
- سن: بیشتر افرادی که چنین سردردهایی دارند سن‌شان بین ۲۰ تا ۵۰ می‌باشد ولی با این حال این عارضه در هر سنی می‌تواند اتفاق بیافتد.
- استعمال دخانیات: بسیاری از افراد که درگیر این سردردها می‌شوند سیگاری هستند. اگرچه ترک سیگار اثری بر روی بهبودی ندارد.
- مصرف الکل: الکل می‌تواند در صورت وجود خطر حملات را تحریک نماید.
- سابقه‌ی خانوادگی: اگر این بیماری در والدین یا خواهر و برادر شما وجود داشته باشد، شاید در خطر باشید.
تشخیص
سردردهای خوشه‌ای حملاتی با نوع درد و الگوی مشخص دارند. تشخیص به توصیف این حملات وابسته است که شامل درد، مکان و شدت سردرد و نشانه‌های مرتبط می‌شود. این که سردردها با چه تناوبی اتفاق می‌افتند و چقدر طول می‌کشند نیز مهم می‌باشد. پزشک به احتمال زیاد با استفاده از برخی روش‌ها به نوع و دلیل سردرد پی خواهد برد.
آزمایش مغز و اعصاب
این ازمایش شاید به پزشک در تشخیص علائم سردرد خوشه‌ای کمک نماید. پزشک با استفاده از روش‌هایی عملکرد مغزتان را ارزیابی خواهد کرد؛ تست حواس، رفلکس‌ها و اعصاب.
تست‌های تصویربرداری
اگر سردردها غیرمعمول یا پیچیده باشد یا آزمایش مغز و اعصاب نتایج غیرمعمولی را نشان دهد، پزشک شاید تست‌های دیگری برای پی بردن به دلایل درد ناحیه‌ی سر، مثل تومور یا آنوریسم پیشنهاد کند. تصویربردای‌های معمول مغز عبارتند از:
- سی‌تی اسکن
- MRI
درمان
سردردهای خوشه‌ای علاج ندارند. هدف از درمان کاهش شدت درد، کوتاه کردن طول دوره‌ی آن و جلوگیری از حملات می‌باشد. چون سردرد خوشه‌ای سریعاً به وجود می‌آید و ممکن است در مدت کوتاهی برطرف شود، ارزیابی و درمان آن مشکل می‌باشد و به همین دلیل نیازمند داروهایی است که سریعاً عمل نمایند.
برخی از انواع داروهای حاد می‌توانند سریعاً درد را تسکین دهند. راه‌های درمانی که در ادامه لیست شده‌اند ثابت شده است که بیشترین تأثیر را برای درمان فوری و پیشگیرانه از سردردهای خوشه‌ای دارند.
درمان فوری
درمان‌های سریع‌العمل در دسترس پزشک:
- اکسیژن: تنفس مختصر از اکسیژن ۱۰۰% توسط ماسک با حداقل سرعت و به میزان ۱۲ لیتر در دقیقه درمانی معنادار برای تسکین این سردرد محسوب می‌شود. اثرات این مورد بی‌خطر و ارزان است و سریعاً خود را نشان می‌دهد. اکسیژن در کل بی‌خطر است و عوارض جانبی ندارد. تنها مشکل این است که به همراه داشتن سیلندر و تنظیم‌کننده همیشه مقدور نیست. واحدهای قابل حمل هم برای برخی از بیماران راضی‌کننده نمی‌باشد.
- تریپتان‌ها: اشکال قابل تزریق سوماتریپتان (Imitrex) که به صورت شایع برای درمان میگرن استفاده می‌شوند درمان فوری دیگری برای سردرد خوشه‌ای می‌باشند. اولین تزریق شاید زمانی که تحت مراقبت پزشکی هستید انجام شود. برخی از افراد با اسپری بینی آن راحت‌ترند اما برای اکثر افراد این کار به اندازه‌ی تزریق آن کارایی ندارد و طول اثر آن کمتر است. سوماترپیتان در صورت وجود پرفشاری خون یا بیماری قلبی توصیه نمی‌شود. دیگر داروی تریپتان، زولمی‌تریپتان (Zomig) است که می‌توان آن را از طریق اسپری یا به صورت قرص مصرف کرد. این دارو گزینه‌ی خوبی برای جایگزینی به جای آن‌هایی است که نمی‌توان تحمل نمود.
- اکترئتید: اکترئتید (ساندوستاتین) فرم قابل تزریق ساختگی هورمون مغزی سوماتوستاتین می‌باشد و برای تسکین سردردهای خوشه‌ای در برخی افراد مؤثر ظاهر شده است.
- بی‌حسی‌های منطقه‌ای: اثر بی‌حسی این داروها مثل لیدوکائین (Xylocaine)، شاید در برابر سردردهای خوشه‌ای هنگام تنفس آن برای برخی افراد مؤثر باشد.
- دی‌هیدرواِرگوتامین: فرم قابل تزریق این دارو (D.H.E. 45) شاید مسکنی مؤثر برای سردردهای خوشه‌ای باشد. شکل قابل استنشاقی آن Migranal نام دارد ولی این شکل از آن از لحاظ تأثیرگذاری تأیید نشده است.
درمان‌های پیشگیرانه
این درمان‌های با هدف سرکوب حملات هنگام شروع اپیزودهای خوشه‌ای اعمال می‌شوند.
تعیین این که کدام دارو برای استفاده مناسب است اغلب به طول و تناوب اپیزودها بستگی دارد. تحت راهنمایی‌های پزشک با کوتاه شدن طول سردردها می‌توان مصرف را کم کرد.
- مسدودکننده‌های کانال کلسیمی: عامل مسدودکننده‌ی کانال کلسیمی، وراپامیل (Calan, Verelan) اغلب اولین انتخاب برای پیشگیری می‌باشد. این دارو شاید با سایر داروها مصرف گردد. گاهاً استفاده‌های بلندمدت برای مدیریت سردردهای خوشه‌ای مزمن نیاز است. عوارض جانبی می‌تواند شامل یبوست، حالت تهوع، خستگی، تورم قوزک پا و کم‌فشاری خون باشد.
- کورتیکوستروئیدها: داروهای ضدالتهابی به این نام مثل پردنیزون، شاید برای بسیاری از بیماران مؤثر باشد. پرشک شاید کورتیکوستروئید تجویز نماید، اگر عارضه‌ی سردرد خوشه‌ای اخیراً شروع شده باشد یا اگر الگوی مختصری از دوره‌های خوشه‌ای و بهبودهای طولانی داشته باشید. با این که شاید کورتیکوستروئیدها گزینه‌ی خوبی برای استفاده طی چند روز باشند ولی عوارض جانبی جدی، نظیر دیابت، پرفشاری خون و آب‌مروارید، آن‌ها را برای استفاده‌ی طولانی مدت نامناسب می‌سازد.
- لیتیم کربنات: این دارو که برای درمان اختلال دوقطبی استفاده می‌شود شاید برای پیشگیری از سردردهای خوشه‌ای مزمن مؤثر باشد، اگر دیگر داروها نتوانند از آن پیشگیری نمایند. عوراض جانبی شامل لرزش، افزایش تشنگی و اسهال می‌باشد. پزشک می‌تواند برای به حداقل رساندن عوارض جانبی دوز مصرفی را تنظیم نماید. در حال استفاده از این دارو، خونتان باید برای عوارض جانبی جدی‌تر، مثل آسیب کلیوی بررسی گردد.
- انسداد عصب: تزریق عاملی برای بی‌حسی و کورتیکوستروئید به ناحیه‌ای دور عصب اکسیپیتال، در پشت سر، شاید سردرد خوشه‌ای‌تان را بهبود بخشد. این درمان شاید برای تسکین موقتی تا اثرگذاری دیگر داروهای طولانی‌اثرتر مفید باشد.
- ملاتونین: مطالعات کوچک پیشنهاد می‌کنند که مصرف ملاتونین در هنگام عصر تناوب سردردهای خوشه‌ای را کاهش خواهد داد.
مقاله‌ی مرتبط: آیا ملاتونین داروی خوبی برای مقابله با بی‌خوابی است؟
دیگر دارودرمانی‌های پیشگیرانه که برای سردردهای خوشه‌ای استفاده می‌شوند شامل ضدتشنج‌ها، مثل توپیرامات (Topamax, Qudexy XR) می‌شود.
جراحی
کم پیش می‌آید پزشکان برای درمان سردرد خوشه‌ای جراحی را پیشنهاد کنند ولی برای کسانی که نمی‌توان برای آن‌ها درمان دیگری انجام داد یا نمی‌توانند داروها یا عوارض جانبی آن‌ها را تحمل کنند، این راه پیشنهاد می‌شود.
برخی از مطالعات کوچک دریافته‌اند که تحریک عصب اکسیپیتال در یکی از سمت‌ها یا در هر دو طرف فایده دارد. این راه شامل کاشت یک الکترود در محل نامبرده می‌شود.
تحریک عمیق مغز امیدوارکننده است ولی برای کسی که به دیگر درمان‌ها پاسخ نمی‌دهد. چون این روش با جایگذاری الکترود در عمق مغز سروکار دارد می‌تواند خطری جدی مثل عفونت یا هموراژ را نیز به همراه داشته باشد.
برخی از روش‌های جراحی برای سردرد خوشه‌ای با آسیب رساندن به مسیرهای عصبی مسئول درد انجام می‌شوند که شایع‌تر از همه عصب سه‌قلو یا تری‌ژمینال می‌باشد. این عصب مسئول حس ناحیه‌ی پشت و اطراف چشم می‌باشد. با این حال منافع طولانی‌مدت این روش تخریبی مورد مناقشه قرار گرفته است. همچنین بخاطر عوارض ممکن که شامل ضعف عضلانی در آرواره یا از دست دادن حس در برخی نواحی از صورت و سر می‌شود، این روش زیاد مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
درمان‌های بالقوه برای آینده
محققان در حال مطالعه‌ی روشی درمانی به نام تحریک عصب اکسیپیتال هستند. در این روش جراح الکترودهایی را در پشت سر می‌کارد و آن‌ها را به چیزی مثل ضربان‌ساز (ژنراتور) متصل می‌سازد. الکترودها ایمپالس‌هایی برای تحریک ناحیه‌ی عصب اکسیپیتال ارسال می‌نمایند که شاید سیگنال‌های درد را مسدود نموده یا آن‌ها را تسکین دهد.
برخی از مطالعات کوچک روی تحریک عصب اکسیپیتال به این نتیجه رسیده‌اند که این روش درد را در برخی از بیماران مبتلا به سردرد خوشه‌ای مزمن کاهش می‌دهد.
تحقیقی مشابه در حال بررسی تحریک عمیق مغزیست. در این روش، پزشکان الکترودی را در هیپوتالاموس می‌کارند؛ جایی از مغز که با زمان‌بندی دوره‌های خوشه‌ای ارتباط دارد. جراح الکترودها را با یک ژنراتور متصل می‌کند که ایمپالس‌های الکتریکی مغز را تغییر می‌دهد و شاید به تسکین درد کمک نماید.
تحریک عمیق مغز در ناحیه‌ی هیپوتالاموس شاید تسکینی برای افرادی با سردرد خوشه‌ای مزمن و شدید باشد که با دیگر داروها و درمان‌ها به خوبی درمان نشده‌اند.
طب جایگزین
چون سردردهای خوشه‌ای بسیار دردناک اند شاید بخواهید درمان‌های جایگزین یا مکمل را برای تسکین درد امتحان کنید. ملاتونین متوسط‌ترین اثر را در درمان حملات شب‌هنگام دارد. دیگر شواهد نیز نشان می‌دهند که کپسایسین به صورت استنشاقی شاید از تناوب و شدت حملات سردردهای خوشه‌ای بکاهد.
