منظور از پریتونیت التهاب صفاق بوده که معمولاً به علت عفونت باکتریایی یا قارچی می‌باشد. صفاق، غشایی ابریشم‌مانند است که دیواره‌ی داخلی شکم و سطح اندام‌های داخل شکمی را می‌پوشاند. پریتونیت می‌تواند درنتیجه‌ی هرگونه گسیختگی و سوراخ شدگی دیواره‌ی شکم یا به صورت یکی از عوارض سایر شرایط پزشکی، بروز کند.
این عارضه نیازمند توجه پزشکی دقیق برای مقابله با عفونت و درصورت نیاز، درمان شرایط پزشکی اولیه (عامل بروز پریتونیت) می‌باشد. درمان پریتونیت معمولاً شامل تجویز آنتی‌بیوتیک و در برخی موارد، انجام جراحی است. پرتونیت درمان‌نشده ممکن است به عفونت کشنده‌ای ختم شده و زندگی فرد را به مخاطره بیاندازد. در صورت انجام منظم دیالیز صفاقی، با رعایت موارد بهداشتی در زمان قبل، بعد و حین فرآیند، از بروز پریتونیت می‌توان پیش‌گیری کرد.
نشانه‌ها
نشانه‌ها و علائم پریتونیت شامل موارد زیر می‌باشند:
- احساس درد شکمی
- نفخ یا احساس بادکردگی شکم
- تب
- حالت تهوع و استفراغ
- فقدان اشتها
- اسهال
- کاهش قابل توجه مقدار ادرار
- تشنگی
- عدم توانایی در خروج گاز از شکم یا اجابت مزاج
- خستگی
در شرایط انجام دیالیز صفاقی، پریتونیت می‌تواند نشانه‌های زیر را نیز به همراه داشته باشد:
- تیرگی مایع دیالیز
- وجود نقاط، رشته‌ها یا توده‌های سفیدرنگ فیبرینی در مایع دیالیز
زمان مراجعه به پزشک
در صورتی که پریتونیت با دقت درمان نشود، می‌تواند زندگی فرد را به مخاطره بیاندازد. در صورت احساس درد شدید شکمی، بادکردگی شکم یا احساس پر بودن و همراهی موارد مذکور با حالات زیر، بلافاصله باید به پزشک مراجعه کرد:
- تب
- احساس تهوع و استفراغ
- کاهش قابل توجه مقدار ادرار
- تشنگی
- عدم توانایی در خروج گاز از شکم یا اجابت مزاج
در شرایط انجام دیالیز صفاقی، در صورتی که بیمار متوجه تیرگی، رنگ غیرمعمول یا وجود نقاط، رشته‌ها و توده‌های سفیدرنگِ فیبرینی در مایع دیالیز و به‌خصوص همراهی موارد مذکور با قرمزی و احساس درد در ناحیه‌ی اطراف کاتتر شود، باید بلافاصله شرایط را با پزشک مربوطه در میان گذاشت.
دلایل
عفونت صفاق در اثر عوامل متعددی می‌تواند رخ دهد. در بیشتر موارد عامل اصلی عارضه، گسیختگی یا سوراخ‌شدگی دیواره‌ی شکم می‌باشد. در موارد نادری نیز پریتونیت بدون وجود گسیختگی در دیواره‌ی شکم رخ داده و در این شرایط، پریتونیت خودبهخود (spontaneous peritonitis) نامیده می‌شود. از علل شایع گسیختگی‌های منتهی به پریتونیت، موارد زیر را می‌توان نام برد:
- فرآیندهای پزشکی مانند دیالیز صفاقی: در شرایط نارسایی کلیه، طی دیالیز صفاقی از لوله‌هایی (کاتترها) برای دفع مواد زاید از خون استفاده می‌شود. طی انجام این فرآیند در اثر عدم رعایت صحیح موارد بهداشتی، استفاده از تجهیزات آلوده و عدم ضدعفونی کردن ناحیه‌ی درگیر، امکان بروز عفونت وجود دارد. پریتونیت همچنین ممکن است به عنوان یکی از عوارض جراحی‌های معدی-روده‌ای، استفاده از لوله‌های تغذیه‌کننده، فرآیند خارج کردن مایع از فضای شکمی (پاراسنتز-paracentesis) و به‌ندرت کولونوسکوپی یا اندوسکوپی بروز کند.
- گسیختگی آپاندیس، زخم معده یا سوراخ شدن کولون: هر یک از این شرایط می‌تواند منجر به ورود باکتری‌ها به فضای صفاقی از طریق سوراخ ایجاد شده در مسیر معدی-روده‌ای گردد.
- پانکراتیت: در التهاب پانکراس (پانکراتیت)، در صورت پخش شدن باکتری‌ها در فضای خارج از پانکراس، بروز پریتونیت محتمل است.
- دیوِرتیکولیت: در شرایطی که عفونتِ چین‌های کوچک دیواره‌ی لوله‌ی گوارش تحت عنوان دیوِرتیکولیت، با گسیختگی چین‌ها و ورود مواد داخل روده به فضای شکمی همراه باشد؛ امکان بروز پریتونیت وجود دارد.
- تروما: تروما ممکن است با ورود باکتری‌ها و مواد شیمیایی از بخش‌های دیگر بدن به داخل فضای صفاقی همراه بوده و بروز پریتونیت را به دنبال داشته باشد.
پریتونیتی که بدون گسیختگی شکمی بروز کند (پریتونیت خودبهخود)، معمولاً یکی از عوارض بیماری‌های کبدی مانند سیروز می‌باشد. سیروز پیشرفته باعث تجمع مقدار زیادی مایع در فضای شکمی (آسیت) شده و این مایع مستعد عفونت باکتریایی است.
عوامل خطر
از جمله عواملی که خطر بروز پریتونیت را افزایش می‌دهند، موارد زیر را می‌توان نام برد:
- دیالیز صفاقی: بروز پریتونیت در میان افرادی که به صورت منظم دیالیز صفاقی انجام می‌دهند، شایع‌تر است.
- سایر شرایط پزشکی: برخی شرایط پزشکی مانند سیروز کبدی، آپاندیسیت، زخم معده، دیوِرتیکولیت و پانکراتیت، خطر بروز پریتونیت را افزایش می‌دهند.
- سابقه‌ی قبلی پریتونیت: در صورت داشتن سابقه‌ی بروز پریتونیت، خطر بروز مجدد آن بالاتر از بروز آن در فردی است که هرگز این شرایط را تجربه نکرده است.
تست و تشخیص
برای تشخیص پریتونیت، پزشک در ارتباط با سابقه‌ی پزشکی بیمار سوال کرده و معاینه‌ی فیزیکی انجام می‌دهد. در حالتی که پریتونیت در ارتباط با دیالیز صفاقی باشد، وجود علائم آن مانند تیرگی مایع دیالیز برای تشخیص پریتونیت کافی است. در مواردی که پریتونیت در نتیجه‌ی سایر شرایط پزشکی بروز کند (پریتونیت ثانویه) یا عفونت از تجمع مایع در حفره‌ی شکمی (پریتونیت خودبهخود) ناشی شود، پزشک انجام آزمایش‌های زیر را برای تأیید تشخیص صورت‌گرفته پیشنهاد می‌کند:
- آزمایش‌های خون: گرفتن نمونه‌ی خون و فرستادن آن به آزمایشگاه برای بررسی بالا بودن تعداد گلبول‌های سفید خونی، در این ارتباط محتمل است. کشت خون نیز ممکن است برای تعیین وجود یا عدم وجود باکتری در خون، صورت گیرد.
- روش‌های تصویربرداری: پزشک ممکن است انجام رادیوگرافی با پرتو X را برای تشخیص وجود سوراخ در مسیر معدی-روده‌ای، توصیه کند. در برخی موارد پزشک به جای رادیوگرافی با پرتو X، از اسکن پرتونگاری کامپیوتری (CT اسکن) استفاده می‌کند.
- آنالیز مایع صفاقی: پزشک در مواردی _به‌خصوص در صورت انجام دیالیز صفاقی یا وجود مایع در حفره‌ی شکمی در اثر بیماری کبدی_ با استفاده از سوزن نازکی طی فرآیند پاراسنتز، از مایع داخل صفاق نمونه‌برداری می‌کند. در صورت ابتلا به پریتونیت، افزایش تعداد گلبول‌های سفید از ارزیابی این مایع نتیجه‌گیری شده که معمولاً بیانگر وجود عفونت یا حضور باکتری‌ها می‌باشد.
استفاده از تست‌های مذکور در شرایط انجام دیالیز صفاقی و عدم قطعیت تشخیص پریتونیت پس از معاینه‌ی فیزیکی و ارزیابی مایع دیالیز، احتمالاً موردنیاز است.
درمان‌ها و داروها
در شرایط ابتلا به پریتونیت ثانویه (ناشی از دیگر شرایط پزشکی)، معمولاً بیمار بستری شده و درمان‌های زیر انجام می‌گیرد:
- آنتی‌بیوتیک: در بیشتر موارد تجویز آنتی‌بیوتیک برای مقابله با عفونت و گسترش آن، صورت می‌گیرد. نوع آنتی‌بیوتیک و طول درمان با آن، به شدت عارضه و نوع آن بستگی دارد.
- جراحی: اغلب برای برداشت بافت آلوده به عفونت، درمان علت اولیه‌ی عارضه و پیش‌گیری از گسترش عفونت _به‌خصوص در شرایطی که پریتونیت ناشی از گسیختگی آپاندیس، کولون یا معده باشد_ انجام جراحی موردنیاز است.
- سایر درمان‌ها: بر اساس علائم و نشانه‌های بیماری، روش‌های درمانی در بیمارستان ممکن است شامل تجویز مسکّن‌ها، مایعات داخل‌وریدی (IV)، اکسیژن مکمل و در برخی موارد تزریق خون باشد.
درمان در شرایط انجام دیالیز صفاقی
در صورت ابتلا به پریتونیت، پزشک انجام دیالیز به روش دیگری را به مدت چندین روز پیشنهاد می‌کند. در صورت عدم رفع پریتونیت یا بروز مجدد آن، ممکن است امکان انجام دیالیز صفاقی به طور کامل وجود نداشته و روش دیالیز برای همیشه تعویض شود.
پیش‌گیری
پریتونیت مرتبط با دیالیز صفاقی در اغلب موارد ناشی از میکروب‌های اطراف کاتتر می‌باشد. در صورت انجام منظم دیالیز صفاقی، اقدامات زیر را برای پیش‌گیری از پریتونیت می‌توان پیش گرفت:
- قبل از دست‌زدن به کاتتر، دست‌های خود را به صورت کامل _به‌خصوص زیر ناخن‌ها و مابین انگشتان_ شستشو دهید.
- روزانه با استفاده از مواد ضد‍‌عفونی‌کننده، پوست اطراف کاتتر را تمیز کنید.
- تجهیزات جانبی دیالیز را در محل بهداشتی قرار دهید.
- طی تعویض مایع دیالیز، از ماسک جراحی استفاده کنید.
- در صورت داشتن حیوان خانگی، هرگز در کنار آن‌ها نخوابید.
- در ارتباط با مراقبت‌های بهداشتی لازم با پزشک خود مشورت کنید.
در صورت داشتن سابقه‌ی قبلی ابتلا به پریتونیت خودبهخود یا پریتونیت ناشی از تجمع مایع در اثر بیماری‌هایی مانند سیروز، پزشک ممکن است برای پیش‌گیری از بروز پریتونیت آنتی‌بیوتیک تجویز کند. اگر بیمار مهارکننده‌ی پمپ پروتونی مصرف می‌کند، پزشک احتمالاً قطع مصرف آن را توصیه می‌کند.
در صورت احساس درد شکمی ناشناخته یا آسیب شکمی جدید
بروز پریتونیت ممکن است ناشی از ترکیدگی آپاندیس یا آسیب شکمی مرتبط با تروما باشد. در این ارتباط:
- در صورت احساس درد شدید شکمی که مانع از راحت نشستن شما شود، بلافاصله به مراکز درمانی مراجعه کنید.
- در صورت احساس درد شدید شکمی متعاقب آسیب شکمی یا تصادف، با اورژانس (۱۱۵) تماس بگیرید.
