یهودا لو بن بزالل، یک رابی (آموزگار تورات) بود که در قرن شانزدهم می‌زیست. در داستان‌های یهود آمده است که او برای محافظت از شهر خود، موجودی از جنس سفال ساخته بود، که همانند انسان بر روی دو پا راه می‌رفت. این موجود «گولِم» نام داشت. دیری نپایید که گولم خوی وحشی‌گری پیدا کرد، و با نافرمانی از خالق خود، در صدد نابودی شهر برآمد. بن بزالل در نهایت مجبور شد برای جلوگیری از به بار آمدن خرابی‌های بیشتر، ساخته‌ی دست خود را از بین ببرد. اثر گولم نام خود را از این موجود گِلی بی‌خرد گرفته است.
تقریباً در هر اداره، سازمان و محیط آموزشی، یک گولم وجود دارد. البته، منظورمان این نیست که یک غول گلی در محیط کار به دنبال‌تان راه خواهد افتاد تا شما را اذیت کند! منظور از وجود گولم در سازمان‌ها، در واقع همان اثر گولم است. اثر پیگمالیون را که به خاطر می‌آورید؟ اثر گولم نیز شبیه به این پدیده، نوعی ارتباط است که بین سطح انتظارات مدیر و عملکرد کارمندان برقرار می‌گردد. اما برخلاف اثر پیگمالیون، اثر گولم یک پدیده‌ی مخرب و خطرناک است.
صحبت ما در مورد چیست؟
رد پای اثر گولم را در هر جایی از ادارات، دانشگاه‌ها و مدرسه‌ها می‌توان مشاهده کرد. این پدیده هنگامی بروز پیدا می‌کند، که پایین آوردن میزان توقعات از کارمندان (و یا دانشجویان) با افت محسوسی در عملکرد آن‌ها همراه شود. اگر به یاد داشته باشید، در مقاله‌ی قبلی راجع به مفهومی صحبت کردیم که «پیش‌گویی خودمحقق‌شونده» نام داشت.
پیشنهاد نویسنده: اثر پیگمالیون چیست و چه جایگاهی در مدیریت کسب و کار دارد؟
اگر حوصله‌ی خواندن آن مقاله را ندارید، خیلی سریع دوباره مفهوم آن را با هم‌دیگر مرور می‌کنیم. پیش‌گویی خودمحقق‌شونده نوعی از پیش‌گویی است که خود، زمینه‌ی بروز خود را فراهم می‌سازد. برای مثال، ممکن است مدیر یک اداره به کارمندش بگوید که «تو هیچ‌چی نمی‌شی»! این نوعی پیش‌گویی است که لزوماً قرار نیست به واقعیت بپیوندد. ولی اگر کارمند مذکور از گفته‌ی رئیس خود دلسرد شود، دست از تلاش کشیده و در نهایت واقعاً به جایی نخواهد رسید! در واقع، این کارمند می‌توانست با کار و تلاش بیشتر به رئیسش اثبات کند که او اشتباه می‌کرده، اما (بنا به دلایلی) تصمیم می‌گیرد پیش‌گویی او را محقق سازد. این تعریف ساده‌ی پیش‌گویی خودمحقق‌شونده است.
گفتیم که اثر پیگمالیون (شکل مثبت اثر گولم) با پیش‌گویی خودمحقق‌شونده تفاوت زیادی دارد. با این حال، به نظر می‌رسد انتظارات پایینی که زمینه‌ی اثر گولم را فراهم می‌آورند، بیشتر از اثر پیگمالیون با پیش‌گویی‌های خودمحقق‌شونده در ارتباط باشد.
حال به عنوان جمع‌بندی می‌توانیم چند سؤال از خودمان بپرسیم. آیا کم‌توقعی مدیران می‌تواند به عملکرد بد کارمندان منجر شود؟ آیا نگاه منفی یک معلم نسبت به دانش‌آموز خود می‌تواند با پیامدهای منفی در زندگی وی همراه باشد؟ پژوهش‌های زیادی در مورد درستی اثر گولم انجام شده است.
اثر گولم چیست؟
در روان‌شناسی مدرن، اثر گولم به تأثیر نامطلوبی اطلاق می‌گردد، که سطح پایین انتظارات روی عملکرد افراد بر جای می‌گذارد. اثر گولم از طریق گفتار (شماتت کردن) و یا حرکات صورت و بدن (سر تکان دادن) منتقل می‌شود. این پدیده در قلمرو روان‌شناسی شناختی جای گرفته، و اغلب در محیط‌های کاری و آموزشی مشاهده می‌گردد.
ما در هر برهه‌ای از زندگی خود با انبوهی از انتظارات از سوی دیگران مواجه می‌شویم. انتظارات رئیس در محیط کار، انتظارات دوستان و اعضای خانواده؛ و مهم‌تر از آن، توقعاتی که ما از خودمان داریم، همگی به طور مداوم از هر سو ما را مورد حمله قرار می‌دهند. این انتظارات تا حد زیادی می‌توانند بر رفتار و نتیجه‌ی اعمال‌مان تأثیر بگذارند.
همان‌طور که انتظارات مثبت به شکوفایی در کار می‌انجامد، انتظارات منفی و یا توقعات سطح پایین نیز می‌تواند در جهت عکس بالندگی عمل کرده، و نبوغ را سرکوب نماید. این درست در نقطه‌ی مقابل اثر پیگمالیون قرار دارد که در آن، انتظار نمره‌ی ۲۰ از دانش‌آموزان بااستعداد به موفقیت آن‌ها می‌انجامد.
اثر گولم در برابر اثر پیگمالیون
قبلاً به طور مفصل در مورد اثر پیگمالیون صحبت کرده‌ایم، ولی اگر حوصله‌ی خواندن پست قبلی را ندارید؛ دوباره آن را مرور می‌کنیم. ولی خب، انتظار من از شما چیز دیگری بود!
گفتیم که رابرت روزنتال، روان‌شناسی بود که یک آزمون سنجش ضریب هوشی از دانش‌آموزان مدرسه‌ی «اوک» به عمل آورد. او سپس خیلی الکی به مدیر مدرسه اطلاع داد که فلان دانش‌آموزان در یک سال آینده پیشرفت محسوسی در درس‌شان نشان خواهند داد. مدیر مدرسه که «لنوره ژاکوبسون» نام داشت، در جریان جزئیات این مطالعه بود. ولی آموزگاران از جعلی بودن نتایج اطلاعی نداشتند. به همین دلیل، انتظار خود را از دانش‌آموزان معرفی شده توسط روزنتال بالا بردند، و این در ادامه به شکوفایی آن‌ها انجامید. با این که این دانش‌آموزان نه مهارت خیلی ویژه‌ای داشته‌اند و نه نابغه بودند.
مطالعه بر روی اثر گولم
اما مطالعه بر روی اثر گولم، بنا بر ملاحظات اخلاقی، به ندرت صورت می‌گیرد. یکی از مطالعات مهم درباره‌ی این پدیده‌ی منفور در سال ۱۹۹۱ انجام شد. محققان در این پژوهش به بررسی تأثیر انتظارات متفاوت بر روی ۲۶ نفر دانش‌آموزان و معلم پرداختند. گروهی از معلم‌ها که دچار سوگیری شده بودند، عقیده داشتند که شماری از این دانش‌آموزان پایه‌ی ضعیفی داشته، و نمی‌توانند موفقیت خاصی در آینده کسب کنند. به همین دلیل، آن‌ها توقع چندانی از این دانش‌آموزان نداشتند. در مقابل، گروه دیگری از آموزگاران بدون نشان دادن هرگونه سوگیری، با تمام دانش‌آموزان خود به یک شکل رفتار می‌کردند.
محققان در پایان مطالعه مشاهده کردند که دانش‌آموزانی که انتظار چندانی از آن‌ها نمی‌رفت، نسبت به سایر شاگردان، عملکرد بدتری در آزمون‌ها داشتند. دو پژوهشگر به نام‌های «دیویدسون» و «اِدِن» با انجام یک مطالعه‌ی دیگر، دریافتند که اثر گولم حتا می‌تواند عملکرد افراد برجسته و حرفه‌ای را نیز متأثر سازد. یعنی حتا آدم‌های شاخ (!) هم از اثر آن در اما نیستند.
همان‌طور که در مورد اثر پیگمالیون گفته شده، اثر گولم نیز تنها محدود به محیط‌های آموزشی نیست. نتایج حاصل از دو مطالعه، که به ترتیب در سال‌های ۱۹۹۴ و ۱۹۹۸ صورت گرفتند، نشان داد که اثر گولم در ارتش و محیط‌های اداری نیز قابل ردیابی است. چنین محیط‌هایی دارای سلسله مراتب است، که در آن گروهی از کارمندان از بالادستی‌ها دستور می‌گیرند.
علت بروز اثر گولم چیست؟
اگر کسی به موفقیت شما باور نداشته باشد، چرا اصلاً باید موفق شوید؟ فرض کنید شب و روز در حال تلاش برای پیروزی در کارتان هستید، اما کسی برای آن ارزشی قائل نمی‌شود. این مسئله نه تنها اثر نامطلوبی بر روی عزت نفس افراد باقی می‌گذارد، بلکه موجب دلسردی آن‌ها در آینده خواهد شد.
مقاله‌ی مرتبط: چگونه انتظارات ناگفته دیگران، شما را کنترل می‌کند
اثر گولم که با بی‌توجهی و عدم ارائه‌ی بازخورد مثبت از سوی دیگران همراه است، به عنوان عاملی در جهت سرکوب انگیزه عمل می‌کند. فرقی هم ندارد این اتفاق در دانشگاه بیفتد یا در اداره، یا هر جای دیگر. اثر گولم حتا ممکن است در محیط‌هایی ظهور پیدا کند که رؤسا چیزی بر زبان نیاورده، و با ایما و اشاره به کارمندان نشان می‌دهند که چقدر نسبت به کار آن‌ها بی‌توجه‌اند.
در کنار بی‌توجهی مسئولین ارشد، اثر گولم حتا می‌تواند از فقدان درونب انگیزه در افراد ناشی گردد. در بعضی از مواقع که انتظارات فرد از شانس موفقیت خود در کارش برطرف نمی‌گردد، احتمال این وجود دارد که او ناامید شده و دیگر تلاش نکند.
اثر گولم با چه پیامدهایی همراه است؟
این پدیده‌ی بدنام با طیف وسیعی از پیامدهای نامطلوب در عملکرد دانشجویان، کارمندان شرکت‌های میلیاردی (دلاری!) و ورزشکاران حرفه‌ای همراه است.
- در محیط آموزشی: اثر گولم تا پیش از این، در «دستگاه توانایی‌سنجی» بعضی از مدارس با برنامه‌های آموزشی متفاوت دیده شده است. مدارسی که کلاس‌های آموزشی جداگانه به صورت «عادی» و «پیشرفته» برای دانش‌آموزان خود برگزار می‌کنند، بخش مهمی از مطالعات مربوط به این پدیده را تشکیل می‌دهند.
گزارش‌ها حاکی از آن بوده که رفتار برخی از آموزگاران که دچار سوگیری‌اند، در هر یک از این کلاس‌ها با شاگردان‌شان فرق دارد. برای مثال، آن‌ها ارزش بیش‌تری برای دانش‌آموزان در کلاس‌های پیشرفته قائل‌اند، و آن‌هایی را که تنها صلاحیت شرکت در کلاس‌های عادی را دارند، خیلی جدی نمی‌گیرند. - در محیط اداری: اثر گولم در اداره‌ها به وضوح در روابط میان رئیس و کارمندان قابل مشاهده است. اگر رئیس تشخیص بدهد که فلان کارمند از دیگری بهتر است، و آبی از آن یکی گرم نمی‌شود، دیگر کار تمام است! این عقاید ناشی از سوگیری‌های شناختی‌اند و موجب می‌گردد تا مدیران آن را در رفتار خود نیز بروز دهند. برای مثال، اگر مدیری فکر کند که یکی از کارمندانش خیلی به درد بخور نیست، حتا اگر این کارمند شب و روز کار کند، باز هم تلاش‌هایش جدی گرفته نخواهد شد. این یک فاجعه است که باعث افت مضاعف در عملکرد کارمندان بدشانس می‌شود.
به منظور مقابله با این پیامدها، مدیران و آموزگاران موظف‌اند در رفتار خود با کارمندان و دانشجویان محتاطانه عمل کرده، و سعی کنند نسبت به همه‌ی زیردستان خود خوش‌بین باشند. کلید افزایش عملکرد و بهره‌وری کارمندان نیز در همین است. در کنار مسئولیت مدیر، کارمندان نیز باید با انگیزه دادن به خود، از درک ارزش کاری که انجام می‌دهند غافل نشوند.
بهتر است به جای انگیزه گرفتن از تعریف و تمجید دیگران، بیشتر به فکر رسیدن به دستاوردهای بزرگ و قدرت واقعی باشیم. این هدف‌گذاری می‌تواند در درازمدت اثر گولم را خنثا نموده، و به موفقیت بازندگان بینجامد.
