دو دقیقه مانده به نیمه شب: ساعت رستاخیز چیست و از چه نظر اهمیت دارد؟

روز پنجشنبه، ۲۵ام ژانویه ۲۰۱۸، بولتن دانشمندان اتمی (Bulletin of Atomic Scientists) ساعت رستاخیز را ۳۰ ثانیه به جلو کشید. ساعت رستاخیز، نوعی ارزیابی نمادین از میزان نزدیکی جهان به نابودی مطلق است. هم‌اکنون، عقربۀ دقیقه‌شمار این ساعت با تنها ۲ دقیقه فاصله از نیمه‌شب، نزدیک‌ترین فاصلۀ ممکن را با وقوع تاریکی مطلق دارد. این به روزرسانی، نشان‌دهندۀ نارضایتی متخصصین از وضعیت حاکم بر جهان دارد، چنان که “میزان کنونی خطر به اندازۀ دوران جنگ جهانی دوم می‌باشد”.

این یکی از جدی‌ترین هشدارهایی است که بولتن تا کنون صادر کرده است. بولتن دانشمندان اتمی مشکل از متخصصینی است که از میان‌شان ۱۵ نفر برندۀ جایزه نوبل می‌باشند. ساعت رستاخیز از سال ۱۹۵۳، که ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی هر دو آزمایش سلاح‌های هیدروژنی را آغاز نمودند، تا به کنون، هیچ‌گاه این‌قدر به نیمه شب نزدیک نبوده است.

تاریخچه‌ای کوتاه از ساعت رستاخیز

ساعت رستاخیز در سال ۱۹۴۷ از سوی بولتن دانشمندان اتمی به عنوان پاسخی در برابر تهدیدات هسته‌ای پیشنهاد شد. طرح این ساعت نیز ساده است، هرچقدر عقربۀ دقیقه‌شمار به نیمه شب نزدیک‌تر باشد، انتظار می‌رود جهان نیز به همان اندازه به وقوع فاجعه نزدیک‌تر شود.

مقالۀ مرتبط: اثر تشعشعات هسته‌ای روی انسان چگونه است؟

ساعت رستاخیز در حقیقت ماحصل تلاش‌های گروهی از دانشمندان اتمی است که در پروژه منهتن (Manhattan Project) حضور داشتند. پروژه منهتن طرحی بود که به ساخته شدن اولین نمونۀ کارآمد از سلاح‌های هسته‌ای منجر شد. این دانشمندان عادت داشتند به طور منظم بولتنی از آخرین جزئیات پیشرفت کار و به‌روزرسانی‌های صورت گرفته در پیشبرد تسلیحات هسته‌ای منتشر کنند. ساعت رستاخیز نیز به عنوان طرحی برای کاور اولین شمارۀ این بولتن، پیشنهاد شده بود.

از آن زمان تا کنون، ساعت در دوره‌هایی به جلو و عقب کشیده شده است؛ از ۱۷ دقیقه مانده به نیمه شب در سال ۱۹۹۱ گرفته تا دو دقیقه در سال ۱۹۵۳ و متأسفانه ۲۰۱۸.

ساعت پیشنهادی بولتن، معیاری برای سنجش فراز و نشیب‌های جدال بین‌الملل بر سر قدرت نمی‌باشد، بلکه هدف آن بازتاب دادن تغییرات پایه‌ای در سطح خطر مداومی است که بشر در عصر هسته‌ای با آن گلاویز است.

آیا طرح ساعت رستاخیز فاقد اعتبار است؟

طی سال‌های متمادی، طرح ساعت رستاخیز با انتقادهای فراوانی مواجه شده است. برخی از منتقدان به ماهیت جلو و عقب کشیده شدن ساعت مشکوک‌اند. آندرس سنبرگ (Anders Sanberg)، نویسندۀ وب‌سایت The Conversation، با اشاره به این مطلب که بزرگ‌ترین تهدید‌های بشریت ساختۀ دست انسان است، می‌نویسد:

صورت‌های طبیعی تخمین احتمال نه تنها رسانایی لازم را ندارد، بلکه کاملاً گمراه‌کننده است. احتمال ۱/۴ درصدی سالانۀ وقوع جنگ هسته‌ای بسیار دقیق به نظر می‌رسد، ولی همین احتمال برپایۀ فهرستی از خطرات بالقوه محاسبه شده است. احتمال این که حداقل یکی از این موارد حقیقت نداشته باشد بالاست. شاید بهتر باشد آشکارا به عدم قطعیت در این زمینه معترف شد.

باید به این قضیه توجه داشته باشیم که ساعت رستاخیز اصلاً با هدف دقیق بودن طراحی نشده، بلکه نمادی از تهدیدهای جهانی بوده و راهی برای “اطلاع‌رسانی به عموم مردم دربارۀ خطراتی می‌باشد که تکامل و بقای بشر را هدف قرار داده است”.

تهدیدهای جهانی

بولتن دانشمندان اتمی چندین فاکتور را جهت تنظیم ساعت رستاخیز مد نظر قرار می‌دهد:

• تهدیدهای هسته‌ای
• تغییرات اقلیمی
• امنیت زیستی (Biosecurity)
• بیوتروریسم
• خطرات متفرقه نظیر جنگ‌افزار سایبری و هوش مصنوعی

ساعت رستاخیز در گذر زمان

در ادامه، فهرستی از مهم‌ترین به‌روزرسانی زمانی ساعت رستاخیز را برای‌تان آورده‌ایم.

۱۹۴۷ – ۷ دقیقه مانده به نیمه شب: در اولین نمایش عمومی ساعت، بولتن دانشمندان اتمی عقربۀ دقیقه‌شمار را با ۷ دقیقه فاصله از نیمه شب تنظیم نمود تا “فوریت تهدید‌های هسته‌ای” را به دنیا گوشزد نماید.

۱۹۴۹ – ۳ دقیقه مانده به نیمه شب: آزمایش اولین نمونه از سلاح‌های هسته‌ای توسط اتحاد جماهیر شوروی، ساعت را به نیمه شب نزدیک‌تر کرد.

۱۹۵۳ – ۲ دقیقه مانده به نیمه شب: ایالات متحده اولین بمب هیدروژنی را ساخت.

۱۹۶۳ – ۱۲ دقیقه مانده به نیمه شب: آزمایش اتمسفریک سلاح‌های هسته‌ای متوقف شد.

۱۹۸۴ – ۳ دقیقه مانده به نیمه شب: روابط بین ایالات متحده و روسیه به بحرانی‌ترین وضع خود رسید.

۱۹۹۱ – ۱۷ دقیقه مانده به نیمه شب: جنگ سرد به پایان رسید و ساعت به عقب بازگشت.

۲۰۱۵ – ۳ دقیقه مانده نیمه شب: ساعت رستاخیز در سال ۲۰۱۵ به دلیل “بی‌توجهی به تغییرات اقلیمی، مدرن‌سازی تسلیحات هسته‌ی در مقیاس جهانی و توسعۀ زرادخانه‌های هسته‌ای بسیار بزرگ” به نیمه شب نزدیک‌تر شد.

آخرین بار که ساعت رستاخیز به‌روزرسانی شد چه اتفاقاتی روی داد؟

در سال ۲۰۱۷، ساعت با یک جهش نیم‌دقیقه‌ای، از سه دقیقه به نیمه شب روی دو و نیم دقیقه تنظیم شد. بولتن دانشمندان اتمی گسترش ناسیونالیسم، سخنان دونالد ترامپ پیرامون سلاح‌های هسته‌ای و خطرات رقابت تسلیحاتی بین ایالات متحده و روسیه را از جمله عوامل این به‌روزرسانی معرفی کرد. ۲۰۱۷ هم‌چنین اولین سالی بود که ساعت با کسری از دقیقه به جلو کشیده شد.