نوروترانسمیتر (انتقال دهنده عصبی) که انتقال دهنده شیمیایی یا پیام رسان شیمیایی نیز نامیده می شود به گروهی از عوامل شیمیایی گفته می شود که توسط نورون ها آزاد می شوند تا نورون ها یا عضلات یا غدد مجاور را تحریک کنند. بنابراین نوروترانسمیتر ها باعث می شوند که ایمپالس ها از طریق سیستم عصبی از یک سلول به سلول مجاور انتقال یابد.
در مطلب زیر به طور کلی به انواع نوروترانسمیتر ها و عمل آنها پرداخته ایم.
علامتدهی (signaling) نوروترانسمیتر
نوروترانسمیترها توسط نورون ها ساخته شده و در وزیکول هایی که به طور معمول در انتهای آکسونی (terminal end) قراردارند٬ ذخیره می شوند. انتهای آکسونی به عنوان پایانه پیش سیناپسی (presynaptic terminal) نیز شناخته می شود. پایانه پیش سیناپسی توسط فضایی به نام شکاف سیناپسی ( synaptic cleft) از نورون مجاور یا عضله یا سلول ترشحی جدا می شود. شکاف سیناپسی، پایانه پیش سیناپسی و دندریت گیرنده ی سلول مجاور باهم پیوستگاهی به نام سیناپس می سازند.
هنگامی که یک ایمپالس عصبی به پایانه پیش سیناپسی می رسد، وزیکول های حاوی نوروترانسمیترها درون سیتوپلاسم حرکت کرده و با غشای پایانه پیش سیناپسی ادغام می شوند. سپس مولکول های نوروترانسمیتر ها از طریق غشای پیش سیناپسی به شکاف پیش سیناپسی آزاد می شوند. این مولکول ها در مدت زمان بسیار کوتاهی (میلی ثانیه) از شکاف سیناپسی به نورون مجاور رفته و به گیرنده خود متصل می شوند. با فعال شدن رسپتور، کانال های یونی باز می شود که موجب تغییر نفوذپذیری غشا می شود. در بسیاری از موارد تغییر نفوذپذیری غشا باعث دپولاریزاسیون و ایجاد پتانسیل عمل و شروع یک ایمپالس عصبی می گردد. در برخی موارد نیز این تغییر باعث هایپرپولاریزاسیون میگردد که از تولید پتانسیل عمل در سلول دوم جلوگیری می کند.
خاتمه فعالیت نورونرانسمیتر به روش های مختلفی روی می دهد.
- مولکول ها ممکن است با مکانیسم انتشار از فضای سیناپسی خارج شوند
- ممکن است از طریق مولکول های حامل دوباره به پایانه پیش سیناپسی برگردانده شوند
- در شکاف سیناپسی توسط آنزیم ها متابولیزه شوند
مقاله مرتبط: پیوستگاه عصبی-عضلانی؛ کاوشی در ساختار و عمل
انواع نوروترانسمیترها
انواع مختلفی از نوروترانسمیترها شناسایی شده اند. براساس خواص مولکولی و شیمیایی در دسته های اصلی زیر طبقه بندی می شوند:
- آمینواسیدها مثل گلوتامات و گلیسین
- مونوآمین‌ها مثل دوپامین و نوراپی نفرین
- پپتیدها مثل سوماتواستاتین و اپیوئیدها
- پورین‌ها مثل ATP (آدنوزین تری فسفات)
- بعضی مواد گازی مثل نیتریک اکسید نیز میتوانند به عنوان نوروترانسمیتر عمل کنند
- بعضی مواد اندوژنی تحت عنوان trace amine نیز اینگونه اند و از نظر شیمیایی به مونوآمین ها مربوط اند. مثل تریپتامین و فنتیل آمین ها
استیل کولین، ماده ای که توسط نورون ها سنتز می شود، نوروترانسمیتر اصلی دستگاه عصبی پاراسمپاتیک است؛ انقباض عضلات صاف و اتساع عروق خونی را کنترل کرده و ضربان قلب را کاهش می دهد. مهم ترین نوروترانسمیتر مهاری دستگاه عصبی GABA (گاماآمینوبوتریک اسید) است که سبب تعدیل فعالیت عصبی می شود.
