امروز بیستم ماه می، مصادف با روز جهانی زنبور است. زنبورها حشراتی جالب با زندگی پیچیده‌اند که بخش بسیار بسیار مهمی از اکوسیستم را تشکیل می‌دهد. به بهانه‌ی این روز هم که شده، بیایید با این جانور بیشتر آشنا شویم.
۱. بیش از ۲۵ هزار گونه‌ی متمایز از زنبور در دنیا وجود دارد
نزدیک به ۲۵ هزار گونه‌ی متفاوت از زنبور در دنیا وجود دارد، که بیشتر زمان خود را صرف گرده‌افشانی برای گیاهان مختلف می‌کنند. برای درک بهتر بزرگی این عدد، در نظر بگیرید که تا کنون ۱۰ هزار گونه از پرندگان و حدود ۵۴۰۰ گونه پستاندار شناخته شده است.
هر موقع صحبت از زنبور می‌شود، خیلی از ما ناخودآگاه یاد زنبورهای تپل و پشمالوی راه‌راه می‌افتیم. به این‌ها خرزنبور می‌گویند. اما خرزنبورهای پشمالو تنها یک درصد از کل جمعیت زنبورهای ساکن بر روی زمین را تشکیل می‌دهند. خیلی از مردم فکر می‌کنند بیشتر گونه‌های زنبور، عسل تولید کرده و در دسته‌های بزرگ متشکل از زنبورهای کارگر و نرهای بی‌کار (!) همراه با ملکه‌ی خود زندگی می‌کنند. اما این سبک زندگی فقط در تعداد محدودی از گونه‌های زنبور دیده شده است.
در دنیای واقعی، اکثر گونه‌های زنبور به شیوه‌ای متفاوت از تصویری که ما در ذهن‌مان داریم، زندگی می‌کنند. بعضی از زنبورها جثه‌ی بزرگ داشته و گردالی‌اند! اما خیلی از آن‌ها ظریف و لاغر‌اندام هستند. گروهی از زنبورها راه‌راه بوده، گروه دیگر به رنگ‌های متالیک دیده شده و عده‌ای نیز سرتاپا سیاه‌پوش‌اند.
بیشتر زنبورها عمری بالغ بر ۶ هفته دارند. اما هستند گونه‌هایی که می‌توانند تا چندین سال نیز زنده بمانند. تعدادی از گونه‌ها به مانند مورچه‌ها، حشراتی اجتماعی بوده و در کلنی‌های بسیار بزرگ ۱۰۰ هزارتایی زندگی می‌کنند. اما شمار زیادی از آن‌ها زنبورهای منزوی هستند که به تنهایی در کنار یک‌دیگر برای خود لانه می‌سازند؛ چیزی شبیه به سبک زندگی کنونی ما آدم‌ها.
زنبورها تفاوت بسیار زیادی با هم دارند. بعضی از آن‌ها از عرق انسان تغذیه می‌کنند. بعضی از زنبورها خرطوم‌های دراز و بعضی دیگر خرطوم کوتاه دارند. عده‌ای از این حشرات همانند معدن‌چیان، زمین را نقب زده و در زیر سطح آن لانه می‌سازند. زنبور گِل‌گر و زنبور عسل برگ در ساقه‌های توخالی گیاهان سکنی می‌گزینند. زنبور عسل گل به شکاف‌های لابه‌لای آجرهای قدیمی علاقه دارد، در حالی که زنبور درودگر ترجیح می‌دهد در تنه‌ی قطع‌شده‌ی درختان برای خود لانه بسازد. در سوی دیگر زنبور بنا را داریم که لانه‌ی خود را با مواد ضد آب می‌پوشاند. بعضی از زنبورها هم هستند که خودشان حال لانه‌سازی ندارند، و در نتیجه، ترجیح می‌دهند خانه‌ی زنبورهای دیگر را تصاحب کنند؛ درست مانند کوکو (پرنده). علی‌رغم وجود چنین تفات‌های گسترده، هر کجا که گل پیدا شود – از کوه و دشت و صحرا و بیابان بگیرید تا باغچه‌ی کوچک خانه‌ی خودتان – زنبوری وجود خواهد داشت که گرده‌ی این گل‌ها را برایشان جابه‌جا کند.
مطالعه‌ی بیشتر: زنبور عسل موجودی شگفت‌انگیز است که با مفهوم صفر آشنایی دارد
زنبور غول‌پیکر والاس، با نام علمی Megachile pluto، بزرگ‌ترین زنبور دنیا لقب گرفته است. این زنبور ۴ سانتی‌متر طول دارد. پهنای بال‌های زنبور والاس به ۶.۳ سانتی‌متر می‌رسد، که برای یک زنبور رقم درشتی است. زنبور غول‌پیکر والاس در کنار جثه‌ی هراس‌انگیز خود، یک جفت آرواره‌ی قدرتمند – شبیه به سوسک‌های گوزنی – هم دارد. این گونه‌ی منحصربه‌فرد در ۳۸ سال گذشته مشاهده نشده بود، و بیم آن می‌رفت که منقرض شده باشد. اما همین امسال بود که دانشمندان توانستند آن را مجدداً در جزایر اندونزی شناسایی کنند.
در سر دیگر این طیف، زنبورهای ریزجثه را داریم. بعضی از این زنبورها، مانند خانواده‌ی Euryglossina، تنها ۲ میلی‌متر طول دارند و اغلب در استرالیا پیدا می‌شوند.
۲. همه‌ی زنبورها نیش نمی‌زنند
زنبورهای نر نیش نمی‌زنند. این زنبورها در انتهای بدن خود به جای نیش، اندامی شبیه به آلت تناسلی مردانه دارند که اندوفالوس «endophallus» نام داشته، و برای تولید مثل به کار می‌رود. برخلاف زنبور نر، زنبورهای کارگر یا ماده در انتهای بدن خود نیش دارند، و برای دفاع از جان و حریم خصوصی‌شان از آن استفاده می‌کنند. زنبورهای کارگر پس از نیش زدن پستانداران (نه همه‌ی جانوران) جان خود را از دست می‌دهند. این سرنوشت غم‌انگیز ریشه در ساختمان نیش زنبور عسل دارد، که شبیه به قلاب ماهی‌گیری است. نیش زنبور به راحتی وارد پوست پستانداران می‌شود، اما به دلیل ساختمان خاص خود، دیگر نمی‌توان آن را خارج ساخت. این مسئله موجب می‌شود بدن زنبور کارگر در پی تقلایی که برای جدا کردن نیش خود می‌کند، پاره شده و جانور بمیرد.
با این حال، طبیعت فکر همه جا را کرده است. درست است که زنبور کارگر جان خود را از دست می‌دهد، ولی از نیش خود نوعی فرومون آزاد می‌کند که به زنبورهای کارگر دیگر علامت هشدار داده، و آن‌ها را به سمت خود می‌کشاند. این ساز و کار تکاملی عملکرد بسیار موفقی در طول زمان داشته است. فرض کنید یک خرس پررو و گرسنه قصد دزدیدن عسل از لانه‌ی این زنبورها دارد. او پس از دریافت کردن نیش اول، چند نیش دیگر هم دریافت کرده و پا به فرار خواهد گذاشت. در این گیر و دار شاید چند زنبور جان خود را از دست بدهند، اما کلنی نجات پیدا خواهد کرد.
جنس ماده‌ی گونه‌های دیگر نیش سوزنی‌شکلی دارد که بعد از وارد شدن به پوست، به راحتی خارج می‌شود. از همین رو، حمله به مهاجمین برای این زنبورها به قیمت جان‌شان تمام نمی‌شود. به طور کلی، اکثریت زنبورها طبیعتی آرام دارند و به این سادگی‌ها به کسی حمله نمی‌کنند.
مطالعه‌ی بیشتر: نیش زنبور می‌تواند درمانی برای بیماری ایدز باشد
حدود ۵۰۰ گونه از زنبورها را داریم که نیش‌شان فاقد قدرت لازم است. این زنبورها برای جبران نیش ناکارآمد خود، به آرواره‌هایی مجهز شده‌اند که می‌توانند به کمک آن، دشمن خود را گاز بگیرند. به عبارت دیگر، این زنبورها نیش نمی‌زنند، بلکه می‌گزند. خانواده‌ی Oxytrigona یا زنبورهای آتشین می‌توانند به محل گزش، اسید فرمیک تزریق کنند. این زنبورها به صورت گروهی حمله کرده، و اندام‌های حساسی مانند گوش، بینی، چشم و دهان را هدف قرار می‌دهند.
خیلی از زنبورهای بدون نیش در جنگل‌های گرمسیری آمریکای لاتین و آمریکای جنوبی زندگی می‌کنند. شمار اندکی از این گونه‌ها در آسیا، آفریقا و استرالیا نیز یافت شده‌اند. زنبور ملی‌پونای آمریکای جنوبی، که در گویش محلی “abeja criolla” خوانده می‌شود، از جمله گونه‌های شناخته‌شده‌ی بدون نیش است. قبیله‌ی مایا هزاران سال قبل از عسل این زنبور تغذیه می‌کرده‌اند. البته، این زنبورها در زمینه‌ی تولید عسل به پای زنبور عسل خودمان نمی‌رسند.
۳. عسل غذایی است که زنبورها در زمستان مصرف می‌کنند
زنبور عسل به گونه‌ای تکامل پیدا کرده که در شرایط جوی سرد و نامساعد نیز بتواند در داخل کندو دوام بیاورد. در زمستان چیزی برای زنبورهای عسل در خارج از کندو پیدا نمی‌شود. زنبورها در هوای زیر ۱۳ درجه‌ی سانتی‌گراد، هوای بارانی و یا بادی پرواز نمی‌کنند. جمعیت زنبورهای ساکن کندو از ۵۰ هزار در تابستان، به ۱۰ هزار در زمستان کاهش می‌یابد. آن‌ها مثل پنگوئن‌ها کنار یک‌دیگر جمع شده و آن‌قدر بال می‌زنند تا هم خودشان گرم شوند و هم درجه‌ی حرارت داخل کندو را در سطح مطلوبی حفظ کنند. آن‌ها انرژی لازم برای بال زدن را از عسلی کسب می‌کنند که تمام وقت‌شان را صرف ذخیره‌ی آن در بهار و تابستان کرده‌اند.
- یک زنبور عسل آذوقه‌جو در هر بار پرواز می‌تواند بر روی ۲۰۰ تا ۳۰۰ گل نشسته و ۵۰ میلی‌گرم شهد جمع‌آوری کند.
- همین زنبور عسل در یک روز کاری به ۲۰۰۰ گل متفاوت سر زده و نزدیک به ۵۰۰ میلی‌گرم یا نیم گرم شهد به کندو می‌برد.
- ۱۰ تا ۲۰ هزار زنبور کارگر آذوقه‌جو پس از ۵ روز کار و تلاش، حدود ۵ کیلوگرم شهد به کندو می‌برند! زنبورهای دیگر ساکن در کندو این ۵ کیلوگرم شهد را به ۱.۵ کیلوگرم عسل تبدیل می‌کنند.
- ۱۲ هزار ساعت کاری زمان نیاز است تا ۱.۵ کیلوگرم عسل ساخته شود (مقایسه کنید با تعداد ساعات کاری که برای طراحی لباس‌های مت‌گالا زمان صرف می‌شود).
گفته می‌شود هر کلنی برای ساختن یک پوند (نزدیک به ۵۰۰ گرم) روی هم رفته مسافتی در حدود ۵۵ هزار مایل را طی می‌کند. این عدد ۱.۵ برابر محیط کره‌ی زمین است. هر کلنی برای گذران زمستان به ۱۰ پوند عسل ذخیره نیاز دارد.
مطالعه‌ی بیشتر: مغز زنبور چگونه مسیر خانه را شناسایی می‌کند؟
تبدیل شهد گل به عسل یک فرآیند دو مرحله‌ای است. در مرحله‌ی اول، قند پیچیده‌ی موجود در شهد به قند ساده (فروکتوز) تبدیل می‌شود. در مرحله‌ی دوم، عملیات آب‌گیری شهد انجام می‌شود. در این مرحله، محتوای آب موجود در شهد به ۲۰ درصد (یا کم‌تر) جرم آن کاهش می‌یابد. هر موقع کار تولید عسل به پایان برسد، زنبورهای کارگر روی شانه‌ی عسل را با موم سفید می‌پوشانند، تا از گزند هوا در امان بماند.
تنها زنبورهای عسل و زنبورهای بدون نیش قادر به تولید عسل لازم برای گذران زمستان هستند. بقیه‌ی انواع زنبورها در این فصل می‌میرند.
۴. زنبورها در گرده‌افشانی یک لقمه از هر سه لقمه‌ای که ما می‌خوریم نقش دارند
زنبورها و گیاهان گل‌دار از ۱۰۰ میلیون سال گذشته وارد یک مسیر تکاملی شده‌اند، که «هم‌تکاملی» یا «تکامل همراه» نام دارد. زنبورهای کارگر پس از نوشیدن شهد گل نر، مقداری از گرده‌ی آن را برداشته و با نشستن بر روی گل ماده، گرده‌ها را به مادگی آن وارد می‌کنند. عمل گرده افشانی به گیاهان اجازه می‌دهد با سرعت و بهره‌وری بیش‌تری به بار بنشینند.
یک مورد از هر سه لقمه‌ی غذا که ما در طول روز می‌خوریم، به نوعی به زنبورها ارتباط پیدا می‌کند. بیشتر میوه‌ها، سبزیجات، دانه‌ها، آجیل‌ها، جوشانده‌ها، ادویه‌ها و دانه‌های روغنی توسط زنبورها گرده‌افشانی می‌شوند. در کنار تمام این موارد، زنبورها کار گرده‌افشانی قهوه و علوفه‌ی مصرفی دام‌ها را نیز انجام می‌دهند.
کار زنبورها تنها به گرده‌افشانی مواد غذایی مربوط نمی‌شود. رد پای این جانور در گرده‌افشانی منابع گیاهی آسپیرین و مورفین، الیاف کتان و درختان مورد استفاده برای تهیه‌ی الوار نیز به چشم می‌خورد. شمار اندکی از گیاهان برای گرده‌افشانی تماماً به زنبورها وابسته‌اند. اما در مورد بیشتر گیاهان، خصوصاً انواع میوه‌ها، زنبورها در حدود ۷۵ درصد از کل کار گرده‌افشانی را انجام می‌دهند. این کار زنبورها باعث افزایش اندازه و شکل محصول، شیرینی و عمر قفسه‌ای ۹۰ مورد از غلات مصرفی می‌شود.
۵. کلنی زنبور عسل به یک درخت شباهت دارد
زنبورهای عسل در کلنی‌های ۵۰ هزارتایی زندگی می‌کنند. اکثریت این زنبورها کارگر هستند. در فصل تابستان، چند صدتا از آن‌ها را زنبورهای نر تشکیل می‌دهد. در هر کلنی فقط یک ملکه وجود دارد، که برخلاف زنبورهای کارگر، بارور بوده و مادر کلنی به حساب می‌آید.
مطالعه‌ی بیشتر: چرا سرنوشت بعضی از زنبورها کارگری و برخی دیگر ملکه شدن است؟
هر یک زنبور عسل جزئی از یک سیستم بسیار پیچیده را تشکیل می‌دهد، که حشره‌شناسان آن را «ابرجاندار» یا «سوپرارگانیسم» می‌خوانند. کلنی زنبور عسل را می‌توان به یک درخت تشبیه کرد. درخت دارای ریشه، تنه، پوست، شاخه، برگ و گاهی شکوفه است. همه‌ی این اجزا در کنار یک‌دیگر به درخت شکل می‌دهند.
حال اگر یکی از برگ‌های این درخت را بچینید، آن برگ می‌میرد، ولی درخت هم‌چنان به حیات خود ادامه خواهد داد. همین قانون برای تک‌تک زنبورهایی که بر روی گل‌ها می‌نشینند صادق است. می‌توانید این زنبورها را در حالی که بر روی گل‌ها نشسته‌اند، از بین ببرید، اما آسیب چندانی به کندو نخواهد رسید. برگ و زنبور عسل کارگر نقش‌های مشابهی را ایفا می‌کنند.
درخت غذای خود را از طریف فتوسنتز تأمین می‌کند؛ فرآیندی که در طی آن انرژی موجود در نور خورشید به قند تبدیل می‌شود. زنبورهای عسل نیز انرژی مورد نیاز خود را از شهد و گرده‌ای تأمین می‌کنند که کارگرها ساعت‌ها زمان برای جمع‌آوری آن می‌گذارند. در پایان سال، برگ‌های درخت می‌ریزد، چرا که این درخت به انرژی چندانی برای سپری کردن این فصل نیاز ندارد.
چنین شرایطی در داخل کندو نیز حکم‌فرماست. کلنی در فصل زمستان کار خاصی انجام نمی‌دهد، به همین دلیل، بسیاری از زنبورهای کارگر جان خود را از دست می‌دهند. ملکه تخم‌گذاری را متوقف می‌کند، و جمعیت کندو به یک‌پنجم جمعیت چند ماه قبل کاهش می‌یابد. هم کلنی و هم درخت در این فصل وارد مرحله‌ای از حیات می‌شوند که در آن حداقل میزان فعالیت را دارند. با فرا رسیدن بهار، این چرخه از سر گرفته می‌شود. درختان برگ در می‌آورند، زنبور ملکه کارگرهای جدید تولید می‌کند و فصل جمع‌آوری غذا آغاز می‌گردد.
مطلب جالب در مورد زنبور عسل بود . چند وقتی بود که توجهی به این قضیه نداشتم