هیدروسفالی چیست؟
هیدروسفالی وضعیتی است که زمانی ایجاد می‌شود که مایع موجود در جمجمه زیاد ساخته شود و باعث تورم مغز شود. هیدروسفال به معنای “آب در مغز” است.
در نتیجه این تولید مایع، مغز می‌تواند دچار آسیب شود و منجر به اختلالات رشدی، جسمی و فکر شود.
هیدروسفال بیشتر در کودکان و بزرگسالانِ بالای ۶۰ سال اتفاق می‌افتد اما بزرگسالان جوان‌تر نیز می‌توانند به آن دچار شوند. بر اساس تخمین انستیتو ملی حملات و اختلالات عصبی (NINDS)، از هر ۱۰۰۰ کودک یک تا دو مورد از آن‌ها با هیدروسفال متولد می‌شوند.
علل ایجاد هیدروسفال
در شرایط طبیعی مایع مغزی-نخاعی (CSF) در اطراف مغز و نخاع جریان دارد. در زیر ساختارهای مشخصی مقدار این مایع در مغز افزایش پیدا می‌کند. مقدار CSF در زمان‌های زیر افزایش پیدا می‌کند:
- ایجاد انسدادی که مانع از جریان عادی CSF شود
- کاهش توانایی عروق خونی در بازجذب آن
- تولید اضافه آن توسط مغز
مقدار زیاد این مایع مغز را تحت فشار زیادی می‌گذارد. این فشار زیاد می‌تواند باعث تورم مغز شود که آن نیز می‌تواند منجر به آسیب دیدن بافت مغز شود.
دلایل اساسی
در برخی از موارد هیدروسفال قبل از اینکه کودک متولد شود به وجود می‌آید. این می‌تواند نتیجه موارد زیر باشد:
- نقصی مادرزادی که در آن ستون فقرات بسته نشود
- اختلالات ژنتیکی
- عفونت‌های خاصی مانند سرخجه (rubella) که در دوران بارداری اتفاق بیافتد
همچین این وضعیت ممکن است در نوزادان، کودکان نو پا و کودکان بزرگ‌تر در اثر موارد زیر به وجود بیاید:
- عفونت‌های دستگاه عصبی مرکزی مانند مننژیت؛ به خصوص در نوزادان
- خون‌ریزی مغز بعد از مدت کوتاهی یا در طی زایمان؛ به خصوص در کودکانی که زودتر از موعد متولد می‌شوند
- جراحی‌هایی که قبل، حین یا بعد از زایمان انجام شود
- آسیب‌هایی به سر
- تومورهای دستگاه عصبی مرکزی
فشار طبیعی هیدروسفال
زمانی که هیدروسفالی در بزرگسالان رخ می‌دهد، مقدار CSF افزایش پیدا می‌کند اما مقدار فشار معمولا طبیعی است. این شرایط هنوز هم می‌تواند باعث تورم مغز بشود که منجر به اختلال در عملکرد آن می‌شود. در بزرگسالان این وضعیت معمولا در شرایطی ایجاد می‌شود که چیزی مانع جریان CSF شود. اگرچه در بعضی از افراد هیچ علت شناخته شده‌ای ندارد.
اگر شما یکی از موارد زیر را تجربه کرده‌اید، خطر بیشتری شما را تهدید می‌کند:
- عفونت‌های مربوط به مغز مانند مننژیت
- جراحی‌های سر
- خون‌ریزی عروق خونی مغز
- جراحی مغز
شناخت علائم بالقوه‌ی هیدروسفال
هیدروسفال می‌تواند آسیب‌های مغزی دائمی‌ای را ایجاد کنند، به همین دلیل شناخت علائم آن و پیگیری توجهات پزشکی حائز اهمیت است. این وضعیت در کودکان بیشتر رایج است اما در هر سنی می‌تواند اتفاق بیافتد.
نوزادان:
علائم اولیه در این گروه شامل موارد زیر است:
- فونتانل‌های برآمده و یا نقطه‌ای نرم در سطح جمجمه
- افزایش سریع محیط (دور) سر
- چشمانی که به سمت پایین ثابت شده‌اند
- تشنج
- نق زدن بیش از حد
- استفراغ
- خواب اضافی
- تغذیه کم
- تن و سفتی کم عضلات
کودکان نوپا و بزرگ‌تر:
علائمی که در کودکان نوپا و بزرگ‌تر دیده می‌شود شامل موارد زیر است:
- گریه‌های کوتاه و بلند
- تغییرات شخصیتی
- تغییراتی در ساختارهای صورت
- چپی چشم
- سردرد
- اسپاسم عضلانی
- تاخیر در رشد
- مشکلاتی در غذا خوردن
- خواب بیش از حد و اضافی
- کج خلقی
- از دست دادن هماهنگی
- از دست دادن کنترل مثانه
- سر بزرگ‌تر از اندازه طبیعی
- مشکلاتی در بیدار ماندن یا بیدار شدن
- استفراغ یا حالت تهوع
- تشنج
- مشکلات تمرکز
افراد جوان و میان‌سالان:
در این گروه علائم شامل موارد زیر است:
- سردردهای مزمن
- مشکلاتی در هماهنگی
- راه رفتن با مشکل
- مشکلات مثانه‌ای
- مشکلاتی در دید
- حافظه ضعیف
- مشکلات تمرکزی
NPH
این نوع از شرایط معمولا آهسته شروع می‌شود و در بین بزرگسالان بالای ۶۰ سال رایج‌تر است. یکی از اولین نشانه‌های آن غش کردن ناگهانی بدون از دست دادن هوشیاری است. سایر نشانه‌های رایج هیدروسفالی با فشار طبیعی (NPH) شامل موارد زیر است:
- تغییر در نحوه راه رفتن
- اختلالات عملکردهای ذهنی مانند مشکلات حافظه
- مشکل کنترل ادرار
- مشکل کنترل مدفوع
- سردرد
نحوه تشخیص هیدروسفالی
اگر به این که خودتان یا فرزندتان دچار هیدروسفالی است شک دارید، پزشکتان یک آزمایش بدنی برای شناسایی نشانه‌ها و علائم انجام خواهد داد. برای کودکان، پزشکان چشم‌ها که حالت گود رفته دارد، رفلکس‌های آرام، فونتانل برجسته و دور سری که بزرگ‌تر از اندازه طبیعی باشد را چک می‌کنند.
همچنین ممکن است پزشک شما برای بررسی دقیق‌تر مغز شما از امواج فراصوت استفاده کند. این تست‌ها از امواجی با فرکانس بالا برای ایجاد تصویری از مغز استفاده می‌کنند.
اسکن‌های تصویربرداری تشدیدی مغناطیسی (MRI) می‌توانند برای شناسایی نشانه‌های CSF اضافی استفاده شود. در MRI از میدان مغناطیسی و امواج رادیویی برای تشکیل تصویری مقطعی از مغز استفاده می‌شود.
اسکن‌های محاسبه‌شده‌ی پرتونگاری مقطعی (CT) نیز می‌توانند برای تشخیص هیدروسفالی در کودکان و بزرگسال استفاده شوند. سی‌تی اسکن از چندین امواج ایکس متفاوت برای تشکیل تصویر مقطعی از مغز استفاده می‌کند. این اسکن‌ها می‌تواند بزرگی بطن‌های مغزی که در نتیجه مقدار زیاد CSF اتفاق می‌افتد را نشان دهد.
درمان‌های هیدروسفالی
اگر هیدروسفالی بدون درمان رها شده باشد می‌تواند جنینی باشد. درمان نباید تخریب مغزی را تشدید کند، این کار هم‌اکنون نیز اتفاق می‌افتد. هدف از درمان جلوگیری از تخریب مغز است. درمان با برگرداندن جریان طبیعی CSF سر و کار دارد. پزشک شما ممکن است هر یک از جراحی‌ها را انجام دهد:
الحاق شانت
در بیشتر موارد این جراحی انجام می‌شود. شانت مانند یک سیستم زه‌کشی دارای سوپاپ عمل می‌کند. سوپاپ به جریان طبیعی CSF در جهت درست کمک می‌کند. پزشک شما یک سر لوله را در مغز شما و سر دیگر را در حفره شکمی و یا سینه‌ای قرار می‌دهد. مایع اضافه از یک سر لوله در مغز به آن وارد می‌شود و از سر دیگر در جایی که به راحتی می‌تواند جذب شود، خارج می‌شود. جاگذاری شانت معمولا به صورت دائمی است و باید به صورت مرتب مورد بررسی قرار بگیرد.
ونتریکولوستومی
روشی که به آن ونتریکولوستومی گفته می‌شود می‌تواند به عنوان یک روش جایگزین به جای الحاق شانت اجرا شود. در این روش می‌شود با ایجاد یک حفره در کف بطن یا در بین بطن‌های مغزی به CSF اجازه خروج از مغز را می‌دهد.
دورنما و چشم‌انداز زندگی برای یک فرد مبتلا به هیدروسفالی
چشم‌انداز زندگی برای کسی از هیدروسفالی رنج می‌برد بسیار به گسترش علائم بستگی دارد. بسیاری از کودکان در طول زندگیشان تخریب مغز را با خود به همراه دارند و از آن رنج می‌برند. کودکان با کار کردن با متخصصانی شامل پزشک متخصص کودکان، معلمین آموزش‌های استثنایی، ارائه‌دهندگان سلامت روان، کار درمانگران، درمانگران رشدونمو و متخصصین مغز و اعصاب کودکان، می‌توانند یاد بگیرند ناتوانی‌هایشان را مدیریت کنند و اثراتی که در طول زندگی به همراه دارند را کاهش دهند.
بزرگسالانی که دارای علائم شدید هیدروسفالی هستند احتمالا به کار درمانگر نیاز دارند. سایرین احتمالا به دوره‌های طولانی مدت درمان احتیاج دارند. بعضی ممکن است به درمان‌های پزشکی متخصصانی که بر روی جنون تمرکز دارند نیاز داشته باشند.
اثرات طولانی مدت این وضعیت بسیار وسیع‌اند و به شرایط فردی بستگی دارند. با پزشک خود درباره دورنمای بیشتر خاصِ فردی صحبت کنید.
خطر هیدروسفالی را در خود کاهش دهید
شما نمی‌توانید از هیدروسفالی جلوگیری کنید اما می‌توانید خطر پیشرفت آن را در خود یا کودکتان کاهش دهید.
در مورد مراقبت‌های پیش از زایمان در دوران بارداریتان مطمئن شوید. این کار باعث کاهش احتمال شروع درد زایمان قبل از موعد که می‌تواند هیدروسفالی را سبب شود، می‌شود.
زدن واکسن می‌تواند باعث کمک به عدم ابتلا به بیماری‌ها و عفونت‌هایی می‌شود که با هیدروسفالی در ارتباطند. غربالگری منظم می‌تواند این اطمینان را به وجود بیاورد که شما در برابر بیماری‌ها یا عفونت‌های ایجادکننده هیدروسفالی درمانی فوری دریافت خواهید کرد.
استفاده از وسایل ایمنی مانند استفاده از کلاه ایمنی هنگام دوچرخه‌سواری از جراحات در سر شما جلوگیری می‌کند. همچنین شما می‌توانید با همیشه بستن کمربند ایمنی احتمال جراحاتی بر روی سرتان را کاهش دهید.
کودکان کوچک باید همیشه در صندلی ماشین محافظت شوند. همچنین شما با بررسی استانداردهای ایمنی وسایل کودکتان مانند کالسکه می‌توانید از جراحات و آسیب‌های سری جلوگیری کنید.
