شما هم به احتمال قوی تا کنون برای یک بار هم که شده، مقدار قند خون ناشتای خود را اندازه گرفته‌اید. بالا بودن سطح قند خون ناشتا در صبح چندین علت متفاوت می‌تواند داشته باشد. بسیاری از افراد، از جمله بیماران مبتلا به دیابت، فکر میکنند که عدم دریافت انسولین کافی دلیل بالا بودن قند خون در ساعات آغازین روز است، ولی انسولین تنها مسبب قسمتی از چنین مواردی است. در این مطلب کوتاه با اثر سوموگی و پدیده داون آشنا خواهیم شد.
علت اصلی بالا بودن قند خون ناشتا
به نظر می‌رسد محتمل‌ترین عامل بالا بودن گلوکز خون در صبح، عدم دریافت مقدار کافی انسولین، فراموش کردن مصرف داروهای اختصاصی برای مدیریت دیابت (نظیر متفورمین) و یا خوردن مقادیر اضافی از غذاهای حاوی کربوهیدرات در هنگام شب باشد. این مسئله هنگامی بدتر میشود که اثر ناشی از هورمون‌های افزاینده‌ی قند خون را نیز به آن اضافه کنیم. این هورمون‌ها (مانند کورتیزول) در هنگام صبح آزاد شده و سطح گلوکز خون را افزایش می‌دهند. اگر عامل اصلی بالا بودن قند خون شما این مسئله باشد، ممکن است به مقادیر بیش‌تری از درمان‌های مدیریتی نیاز داشته باشید (در صورتی که مصرف منظم داروهای‌تان را فراموش نمی‌کنید). هم‌چنین ضروری است که در هنگام شام، توجه بیش‌تری به مقدار کربوهیدرات دریافتی خود نشان دهید. گاهی اوقات تغییر در زمان مصرف داروها نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد.
اثر سوموگی
ولی مشکل همیشه هم به عدم دریافت انسولین و داروهای دیگر مربوط نمی‌شود. گاهی علت بالاتر رفتن سطح گلوکز خون در هنگام صبح، اثر سوموگی «somogyi effect» است. اثر سوموگی هنگامی بروز پیدا می‌کند که قند خون در هنگام خواب پایین‌تر از سطح طبیعی بیاید، و سپس به کمک ساز و کارهای تنظیمی بدن به بالاتر از مقدار طبیعی افزایش پیدا کند.
اثر سوموگی اغلب در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۱ مشاهده میشود. این بیماران به منظور مدیریت قند خون‌شان نیاز به دریافت منظم انسولین، به خصوص در هنگام شب، دارند. اثر سوموگی معمولاً هنگامی ظاهر میشود که بیمار پیش از رفتن به رخت‌خواب، مقدار زیادی انسولین دریافت کرده باشد. گاهی اوقات مقصر اصلی در بروز اثر سوموگی این است که بیمار در حالی که قند خون پایینی دارد، بدون این که چیزی بخورد، انسولین دریافت می‌کند. در هر دو حالت، قند خون بیمار در حین خواب کاهش پیدا کرده، و نزدیک به صبح در اثر عملکرد هورمون‌های تنظیمی بالا می‌رود.
مقاله مرتبط: چرا برخی از بیماران دیابتی درمان با انسولین را رد میکنند؟
نتیجه‌ی نهایی این خواهد بود که اگر بعد از بیدار شدن از خواب، قند خون‌تان را اندازه بگیرید با عددی بالاتر از حد معمول مواجه خواهید شد.
پدیده داون
یکی دیگر از علت‌های بالا بودن قند خون ناشتا، پدیده داون «dawn phenomenon» است. پدیده داون موجب رهایش هورمون‌هایی میشود که در حین خواب، ساخت گلوکز را در کبد تحریک میکنند. اگر بدن انسولین کافی برای مقابله با پدیده داون را در اختیار نداشته باشد، سطح گلوکز پلاسما در طول خواب مرتب افزایش پیدا می‌کند، و عددی که گلوکوزسنج در هنگام صبح نشان می‌دهد بالاتر خواهد بود.
اثر سوموگی و پدیده داون چه تفاوتی دارند؟
تنها راه افتراق اثر سوموگی از پدیده داون این است که قند خون در نیمه‌ی شب اندازه‌گیری شود. برای این منظور، بیمار باید چندین شب پشت سر هم، بین ساعت ۲ تا ۳ از خواب بیدار شده و قند خون خود را اندازه بگیرد. اگر سطح گلوکز پلاسما پس از اندازه‌گیری کم‌تر از ۷۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر خوانده شود، اثر سوموگی در جریان خواهد بود. اگر مقدار قند خون در محدوده‌ی طبیعی تا زیاد اندازه‌گیری شود، در آن صورت پدیده داون مقصر اصلی است. باید توجه داشت که قند خون چندین شب پشت سر هم اندازه‌گیری گردد؛ چرا که ممکن است نتیجه‌ی حاصل شده در شب اول اتفاقی بوده باشد.
چگونه از اثر سوموگی و پدیده داون جلوگیری کنیم؟
برای رهایی از قند خون بالا در هنگام صبح، می‌توان دو قدم اصلی برداشت:
- اگر که به صورت شبانه انسولین دریافت می‌کنید، بهتر است پیش از آن که آماده‌ی خواب شوید، مقدار قند خون‌تان را اندازه بگیرید. گلوکز خون کم‌تر از ۱۰۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر برای بیمار مبتلا به دیابت، پایین تلقی میشود. در صورتی که قند خون‌تان در چنین محدوده‌ای قرار دارد، بهتر است پیش از رفتن به خواب یک میان‌وعده‌ی سبک مصرف کنید. این میان‌وعده باید پروتئین بیش‌تری نسبت به کربوهیدرت داشته باشد. آجیل خام (مغزها) و پنیر گزینه‌های خوبی به حساب می‌آیند. دقت کنید که پروتئین شیر کم‌تر از کربوهیدرات آن است.
- مشکل خود را با پزشک‌تان در میان بگذارید. الگوی مصرف دارو، غذا و مقدار قند خون ناشتای خود را به مدت چند روز متوالی یادداشت کنید، تا مشخص شود آیا الگوی خاصی در کار است یا خیر. این اطلاعات در تشخیص علت اصلی بسیار کمک‌کننده خواهد بود.
فراموش نکنید که بالا بودن قند خون، دلیل بر امتناع از خوردن صبحانه نیست. خوردن کمی غذا در هنگام صبح با تحریک ترشح انسولین، مسیر مربوط به پدیده داون را از کار می‌اندازد.
