اثر پیگمالیون برای اولین بار در سال ۱۹۶۵ مطرح گردید. در آن زمان، روان‌شناسی از دانشگاه هاروارد به نام «رابرت روزنتال» با مراجعه به یک مدرسه‌ی ابتدایی، از مدیر مدرسه درخواست کرد تا در برگزاری یک آزمون سنجش ضریب هوشی (IQ) با وی همکاری نماید. پس از صدور مجوز برای برگزاری آزمون، و اصلاح برگه‌های دانش‌آموزان، رابرت روزنتال به مدیر مدرسه خبر داد که ۲۰ درصد از دانش‌آموزان این مدرسه طی یک سال آینده پیشرفت بسیار زیادی در عملکرد خود نشان خواهند داد.
پیشنهاد نویسنده: تست آی کیو و بهره هوشی دروغی است که جوامع ثروتمند آن را باور کرده‌اند
این پیش‌گویی روان‌شناسانه به واقعیت پیوست، و دانش‌آموزان مذکور واقعاً در درس‌های خود پیشرفت کردند. رابرت روزنتال یک سال پس از برگزاری اولین آزمون، دوباره از این جمعیت ۲۰ درصدی امتحان گرفت. او مشاهده کرد که عملکرد دانش‌آموزان نسبت به سال قبل پیشرفت قابل توجهی کرده است.
روزنتال از چه آزمونی استفاده کرده بود؟
اما قسمت جالب داستان این‌جاست که آزمون روزنتال، یک امتحان خیلی خاص و ویژه نبود، بلکه همان تست آی‌کیوی استانداردی بود که در همه‌جای دنیا کاربرد داشت. گذشته از آن، جمعیت ۲۰ درصدی از دانش‌آموزان نیز مهارت و یا توانایی ویژه‌ای نداشتند، بلکه کاملاً تصادفی انتخاب شده بودند! ظاهراً این انتظار بالای آموزگاران بود، که باعث شده بود دانش‌آموزان بیشتر تلاش کنند و در آن امتحان موفق‌تر ظاهر شوند. و رابرت روزنتال که دقیقاً در پی اثبات این مسئله بود، موفق شد به نتیجه‌ی دلخواه خود دست یابد.
آزمایش رابرت روزنتال که بعدها با نام «آزمایش مدرسه‌ی اوک» به شهرت رسید، یکی از مطرح‌ترین مطالعات صورت گرفته در تاریخ علم روان‌شناسی است. مقاله‌ای که در مورد اثر پیگمالیون توسط وی به نگارش درآمده بود، تا کنون توسط صدها پژوهشگر از سراسر دنیا مورد استناد قرار گرفته است. پدیده‌ی کشف شده در مطالعه‌ی رابرت روزنتال، هم‌اکنون به یکی از برجسته‌ترین مفاهیم در حوزه‌ی روان‌شناسی شناختی تبدیل شده است. این پدیده که اثر پیگمالیون نام گرفته، نقش بسیار ویژه‌ای در امور مدیریتی دارد.
اثر پیگمالیون چیست؟
اثر پیگمالیون یا اثر روزنتال پدیده‌ای است که در جریان آن، انتظارات بالای یک معلم از دانش‌آموز خود موجب بهبود عملکرد افراد می‌شود. چنین پدیده‌ای در رابطه‌ی بین رئیس و کارمند نیز قابل مشاهده است. مطالعات عدیده‌ای که در این باره صورت گرفته، صحت اثر پیگمالیون را اثبات کرده است. اثر روزنتال حتا در شرایطی که معلم سعی در پنهان‌سازی انتظارات خود کند، باز هم در عملکرد دانش‌آموزان ملاحظه خواهد شد.
پیشنهاد نویسنده: چگونه انتظارات ناگفته دیگران، شما را کنترل می‌کند
این مفهوم در اکثر مواقع معادل با مفهوم دیگری در روان‌شناسی در نظر گرفته می‌شود، که «پیش‌گویی خودمحقق‌کننده» نام دارد. پیش‌گویی خودمحقق‌کننده نوعی از پیش‌گویی است که لزوماً قرار نیست اتفاق بیفتد، اما شرایط طوری رقم می‌خورد که این پیش‌گویی به حقیقت می‌پیوندد. به واقع، افراد چنین فکر می‌کنند که پیش‌گویی‌های خودمحقق‌کننده حتماً به وقوع خواهند پیوست، در صورتی که عوامل خارجی نابه‌جا است که باعث می‌شود این قبیل از پیش‌گویی‌ها رنگ واقعیت به خود بگیرند.
پیش‌گویی خودمحقق‌شونده چیست؟
در سال ۱۹۲۹ یک بحران مالی وسیع بر ایالات متحده سایه انداخت، که در تاریخ مشهور است. خیلی‌ها می‌گفتند بانک‌ها در نتیجه‌ی این بحران ورشکست خواهند شد. این پیش‌گویی باعث شد مردم به بانک‌ها هجوم برده، و حساب‌های خود را تخلیه کنند. این حرکت جمعی در ادامه واقعاً به ورشکستگی بانک‌ها انجامید. در واقع، این خودِ پیش‌گویی بود که زمینه‌ی لازم برای وقوع خود را فراهم کرد. چون مردم فکر می‌کردند بانک‌ها ورشکست خواهد شد، پولشان را از بانک خارج کردند و خودشان باعث شدند این پیش‌گویی به ظاهر پوچ به واقعیت بپیوندند. این یکی از بهترین نمونه‌های «پیش‌گویی خودمحقق‌کننده» است.
پیش‌گویی خودمحقق‌شونده چه تفاوتی با اثر پیگمالیون دارد؟
حال به بحث قبلی خود بازگردیم. گفتیم که توقعات بالای دیگران باعث می‌شود ما در راستای بهتر کردن خودمان تلاش کنیم؛ و سرانجام، واقعاً نسبت به گذشته بهتر شویم. گاهی اوقات افراد به اشتباه فکر می‌کنند که قرار است در آینده یک اتفاقی بیفتند. مثلا، فکر می‌کنند که قرار است در کار خود پیشرفت کنند، علی‌رغم این که هیچ‌گونه انتظاری از آن‌ها نمی‌رود. در ادامه، شرایط به گونه‌ای رقم می‌خورد که فرد مذکور واقعاً در کار خود پیشرفت می‌کند، در صورتی که اثر پیگمالیون در کار نبوده است.
این پیشرفت مورد انتظار، ولی نابه‌جا، نوعی حلقه‌ی پس‌خورنده (همان فیدبک لوپ) ایجاد کرده و باعث تقویت رفتار مذکور در افراد می‌شود. این رفتار همان باور نابه‌جا به بروز رویدادهای خاص در آینده است. پیش‌گویی‌های خودمحقق‌کننده باعث می‌شود ما فکر کنیم که همیشه حق با ما بوده است. این پدیده اغلب در رابطه‌ی بین فرزندان و والدین مشاهده می‌شود، که در آن والدین اغلب فکر می‌کنند اگر فرزندشان مطابق با نظر آن‌ها عمل نکند، در کار خود شکست خواهد خورد. و این اتفاق واقعاً می‌افتد! و ادامه‌ی ماجرا … بنابراین پیش‌گویی‌های خودمحقق‌شونده با اثر پیگمالیون تفاوت دارند.
توقعات، نشانه‌ها و اثر پیگمالیون
شاید دلیل اصلی در بروز اثر پیگمالیون نشانه‌هایی باشد که در اختیار دیگران قرار می‌دهیم. برای مثال، معلمی که سطح انتظار بالایی از یک دانش‌آموز دارد، به طور مداوم با او وارد تعامل می‌شود. رفتار معلم به شکل ناخودآگاه، نشانه‌هایی را در اختیار این دانش‌آموز قرار می‌دهد. تفسیر این نشانه‌ها به ما کمک می‌کند تا سطح انتظار و توقع دیگران را نسبت به خود درک کنیم. این نشانه‌ها ممکن است از طریق لحن صحبت کردن و یا زبان بدن منتقل شود. اگر جزو شاگردهای زرنگ در مدرسه بوده‌اید، حتماً متوجه شده بودید که لحن معلم هنگام صحبت کردن با شما کمی عوض می‌شد. و یا از اشارات خاصی در هنگام گفت‌وگو با شما استفاده می‌کرد.
چنین نشانه‌هایی ما را در بهبود عملکردمان راهنمایی می‌کنند. در ادامه، یک داستان برای‌تان تعریف خواهم کرد.
داستان هانس زرنگه!
حتماً از اسم شخصیت داستان متوجه شده‌اید که او یک اسب است! در اواخر قرن نوزدهم، اسبی زندگی می‌کرد، که همه او را «هانس زرنگه» صدا می‌زدند. مردم دهکده طبیعتاً اعتقاد داشتند که هانس زرنگه، اسب زرنگی است، خیلی خوب می‌فهمد و حتا قادر به حل معادلات ریاضی است. همه فکر می‌کردند که هانس می‌تواند چهار عمل جمع، تفریق، ضرب و تقسیم را انجام دهد. عده‌ای حتا می‌گفتند که هانس به تاریخ و زمان نیز تسلط دارد. هانس زرنگه همه‌ی این کارها را با کوبیدن سم خود به زمین انجام می‌داد.
محققان بعدها متوجه شدند که هانس زرنگه اصلاً کار خاصی انجام نمی‌داد. با این که هیچ‌گونه حقه‌بازی‌ای در کار نبود، اما رمز موفقیت هانس زرنگه این بود که او نشانه‌های ارائه شده از سوی مردم را تفسیر می‌کرد، و در نهایت به پاسخ درست می‌رسید. برای مثال، هانس هنگامی که به جواب معادله نزدیک می‌شد، صاحبش سر خود را به نشانه‌ی تأیید و تشویق تکان می‌داد. هانس این نشانه را به عنوان یک «علامت توقف» تفسیر می‌کرد، و دیگر سمش را به زمین نمی‌کوبید. این یعنی این که من به جواب معادله رسیدم.
فکر کنم منطقی است اگر بخواهیم همین یافته را به انسان هم تعمیم دهیم. در صورتی که یک اسب قادر به دریافت و تفسیر نشانه‌های ناخودآگاه باشد، در آن صورت ما بهترین تفسیرکنندگان خواهیم بود. به این ترتیب هر کسی متوجه می‌شود که بقیه انتظار زیادی از او دارند، حتا اگر کسی در این باره با وی حرفی نزده باشد.
اثر پیگمالیون نام خود را از چه کسی گرفته است؟
اثر پیگمالیون نام خود را از یکی از شخصیت‌های موجود در اسطوره‌شناسی یونان باستان گرفته است. پیگمالیون نام یک مجسمه‌ساز بود که در دوران خدایان می‌زیست. گفته می‌شود او با الهام‌گیری از یک رؤیا، مجسمه‌ای از جنس عاج ساخته بود، که هیبت یک زن بسیار زیبا را داشت. این مجسمه که «گالاتیا» نام داشت، به قدری زیبا بود که پیگمالیون شیفته‌ی آن شد. او پس از آن که دید دیگر نمی‌تواند به هیچ انسانی عشق بورزد، به درگاه «آفرودیت»، الهه‌ی عشق، دعا کرد که به گالاتیا جان دهد.
آفرودیت دعای پیگمالیون را اجابت کرد، و گالاتیا جان گرفت. پس از آن، پیگمالیون با گالاتیا ازدواج کرد، و از وی صاحب دختری به نام «پافوس» شد. شهری به همین نام نیز در قبرس وجود دارد، که گفته می‌شود نام آن از اسم دختر پیگمالیون و گالاتیا گرفته شده است.
اثر پیگمالیون در چه محیطی بروز می‌یابد؟
مطالعه‌ی اولیه‌ی رابرت روزنتال بر روی دانش‌آموزان مدرسه‌ی اوک، با یافته‌های ارزشمندی همراه بود؛ و توانست اثر پیگمالیون را به وضوح نشان دهد. طی ۵ دهه‌ای که از انجام این مطالعه گذشته، محققان دیگر قادر بوده‌اند در محیط‌ها و شرایط متفاوت به نتایج مشابهی دست پیدا کنند. امروزه رد پای اثر پیگمالیون علاوه بر مدرسه، در اداره‌ها، ارتش، خانه و تقریباً تمام محیط‌های کاری دارای سلسله مراتب، نشان داده شده است.
پیشنهاد نویسنده: اثر هاثورن چیست؟
هرگاه مدیر یک شرکت از کارمندان خود انتظار بالایی داشته باشد، کارمندان تلاش خواهند کرد که بهتر کار کنند. نتایج یک مطالعه که اخیراً در مورد این پدیده صورت گرفته، حاکی از آن بوده که آموزش بهره‌گیری از اثر پیگمالیون، ارزشمندترین نوع آموزش در رشته‌ی مدیریت است. به طور مشابه، بالا بودن سقف انتظارات والدین از فرزندان نیز در موفقیت‌های آتی فرزندان اثرگذار است.
برداشت‌های نادرست از اثر پیگمالیون
با این که اثر پیگمالیون کاملاً واقعی است، ولی این به ما اجازه نمی‌دهد که هر انتظاری را از دیگران داشته باشیم. داشتن انتظار بسیار زیاد و نابه‌جا از دانش‌آموزان و کارمندان، نه تنها آن‌ها را تحت تنش قرار می‌دهد، بلکه ممکن است به افت عملکرد منجر شود. همیشه باید این را به خاطر داشت که «انتظار معجزه» مقدمه‌ای بر شکست است.
اساساً در همه جا تأکید بر این است که هیچ‌یک از نتیجه‌گیری‌های علمی «حتمی و قطعی» نیستند. از همین رو، علی‌رغم مشاهده‌ی اثر پیگمالیون در شمار فراوانی از مطالعات، حکم قطعی بر این نیست هر کسی تحت تأثیر این پدیده قرار خواهد گرفت. هیچ تضمینی وجود ندارد که بالاتر بردن سطح توقعات از یک فرد، موجب بهبود عملکرد او گردد. در این قبیل از موارد، پیامد نهایی برای هر دو طرف، دل‌سردی مطلق است.
بهترین راه برای اجتناب از پیامدهای نامطلوب، این است که از هر کسی به اندازه‌ی توانایی‌های وی انتظار داشته باشیم؛ و این انتظارات واقع‌گرایانه باشند. به همین نحو، اگر کسی را در اطراف‌تان سراغ دارید که انتظارات بسیار زیاد و نابه‌جا از شما دارد، بهتر است در این باره با وی صحبت کنید.
اثر گولم؛ روی معکوس پیگمالیون
هر چند اطلاعات زیادی در این باره در دسترس نیست، اما شواهدی که تا کنون جمع‌آوری گشته، خبر از واقعیت داشتن «معکوس» اثر پیگمالیون می‌دهد. اثر گولِم نام پدیده‌ای در روان‌شناسی شناختی است که در جهت مخالف اثر پیگمالیون عمل می‌کند. بدین مفهوم که پایین آوردن سطح انتظارات، به تضعیف عملکرد افراد منجر می‌گردد. اثر گولم نیز همانند همتای مثبت خود، حتا در صورت مخفی کردن توقعات، باز هم خود را نشان می‌دهد.
این اثر نام خود را از موجودی به نام گولم (با گالوم در ارباب حلقه‌ها اشتباه نشود) گرفته است. گولم نام موجودی انسان‌نما است که از گل ساخته شده، و سپس به کمک سحر و جادو زنده می‌گردد.
توضیح نویسنده: اگر اشتباه نکنم، نمونه‌ای از گولم را می‌توانید در سریال «The Order» مشاهده کنید.
اطلاعات زیادی از چند و چون اثر گولم در دست نیست، چرا که پژوهش چندانی در این باره صورت نگرفته است. ملاحظات اخلاقی مانع از انجام تحقیق و مطالعه در مورد اثر گولم شده، زیرا از نظر اخلاقی نمی‌توان یک اثر منفی بر روی شرکت‌کنندگان اعمال کرد. با این حال، می‌توان گفت که اثر گولم واقعی است. اثر پیگمالیون به همراه اثر گولم، جزو مهم‌ترین موضوعات در حوزه‌های مدیریت و روان‌شناسی است.
رابطه‌ی حافظه با دو اثر پیگمالیون و گولم
یکی از جوانب بسیار جذاب مربوط به دو اثر یاد شده، نقش تنظیمی آن‌ها در حافظه است. اگر شما چپ و راست به همه بگویید که حواس‌پرت هستید، و خودتان هم این را باور داشته باشید، مغز این آرزو را برای‌تان برآورده خواهد ساخت! اگر خیلی اصرار دارید که حواس‌پرتید، در آن صورت اثر گولم وارد کار شده و ظرفیت حافظه‌تان را کاهش می‌دهد. در مقابل، اگر باور داشته باشید که می‌توانید همه چیز را به خوبی به ذهن بسپارید، شاهد بهبود محسوسی در ظرفیت حافظه‌ی‌تان خواهید شد.
پیشنهاد نویسنده: اثر گوگل چیست؟ فراموشی دیجیتال در کمین انسان عصر جدید
سخن آخر
اثر پیگمالیون و اثر گولم نقش مهمی در جوانب متفاوت از زندگی ما بازی می‌کنند. چه در محیط کار، چه در خانه، و چه در هنگام یادگیری، انتظار شما از بقیه و انتظار بقیه از شما، دو عاملی هستند که تعیین می‌کنند عملکرد هر کس چگونه خواهد بود. آگاهی از این مسئله به شما می‌کند که از طریق بالاتر بردن انتظارات خود از بقیه (با رعایت ملاحظات لازم) عملکرد آن‌ها را افزایش دهید، و کم‌تر تحت تأثیر توقعات دیگران قرار بگیرید (به خصوص اگر انتظار کمی از شما می‌رود).
