معاینه چشم شامل مجموعه‌ای از آزمایشات است که برای ارزیابی بینایی و بیماری‌های چشمی انجام میشود. چشم پزشک، از ابزارهای متنوعی برای معاینه استفاده می‌کند؛ و یا مستقیماً نوری روی چشم می‌تاباند و از فرد می‌خواهد از پشت لنزهای متنوعی نگاه کند. هر آزمایشی که حین معاینه چشم انجام میشود، سلامت چشم و بینایی فرد را از جنبه مختلفی بررسی می‌کند.
علت انجام معاینه چشم
با انجام دوره‌ای این معاینات، مشکلات چشمی در مراحل ابتدایی و قابل درمان، تشخیص داده می‌شوند. همچنین به چشم پزشک این فرصت را می‌دهد تا تغییرات بینایی فرد را اصلاح کند و نکات لازم برای مراقبت از چشم را به بیمار گوشزد کند.
زمان مناسب برای معاینه چشم
چند فاکتور وجود دارد که دفعات مراجعه به پزشک و معاینه چشم را تعیین می‌کنند. این عوامل شامل سن، سلامت چشم و خطر پیشرفت مشکلات چشم است. مطابق دستورالعمل‌های کلی، می‌توان به صورت زیر اقدام کرد:
معاینه چشم کودک زیر ۳ سال
در کودکان زیر سه سال، پزشک متخصص، به دنبال مشکلات چشمی شایع از جمله تنبلی چشم و انحراف چشم می‌گردد. اگر کودک شکایت و ناراحتی در چشم خود احساس می‌کند، فارغ از سن، باید معاینه کامل چشم انجام شود تا علت مشخص شود. اما در صورتی که مشکل به خصوصی وجود نداشته باشد، می‌توان در سن ۳ تا ۵ سالگی معاینه کامل چشم کودک را انجام داد.
معاینه چشم در کودکان مدرسه‌ای و نوجوانان
پیش از ورود به مدرسه باید بینایی کودک بررسی شود. در صورتی که کودک شکایتی از مشکلات بینایی و سابقه مشکلات بینایی در دیگر اعضای خانواده نداشته باشد، لازم است هر یک یا دوسال یکبار، برای معاینه چشم به پزشک مراجعه کند. اما در صورتی که مشکل بینایی در خود کودک یا اعضای خانواده وجود دارد، براساس تشخیص پزشک، برنامه معاینات دوره‌ای چشم باید مشخص شود.
معاینه چشم بزرگسالان
به طور کلی، زمانی که فرد سالم باشد و شکایت و علامتی از مشکلات بینایی نداشته باشد، باید براساس برنامه زیر برای معاینه چشم اقدام کند:
- هر پنج تا ده سال یکبار در دهه سوم و چهارم زندگی
- هر دو تا چهار سال یکبار از سن ۴۰ تا ۵۴ سالگی
- هر یک تا سه سال یکبار از سن ۵۵ تا ۶۴ سالگی
- هر یک تا دو سال یکبار از ۶۵ سالگی به بعد
در صورتی که مشکلات زیر را دارید، باید دفعات بیشتری برای معاینه چشم مراجعه کنید:
- عینک زدن یا لنز زدن
- سابقه بیماری چشمی در خانواده یا کاهش بینایی
- داشتن بیماری مزمنی که خطر بیماری چشمی را بیشتر می‌کند، مثل دیابت
- مصرف داروهایی که عوارض جانبی قابل توجهی روی چشم دارند.
آمادگی برای معاینه چشم
سه نوع متخصص برای بررسی چشم و مشکلات آن وجود دارد و شما می‌توانید براساس نوع مشکل و یا تمایل شخصی خود، به یکی از این سه فرد مراجعه نمایید:
- پزشک متخصص چشم. چشم پزشک خدمات درمانی کاملی برای چشم ارائه می‌دهد. به عنوان مثال، انجام معاینات چشم به طور کامل، تجویز عدسی اصلاحی، تشخیص و درمان بیماری‌های پیچیده چشم و جراحی چشم از جمله اقداماتی است که چشم پزشک انجام می‌دهد.
- بینایی سنج یا اوپتومتریست. این افراد تا حد زیادی خدماتی مشابه چشم پزشکان ارائه می‌دهند، از جمله ارزیابی حدت بینایی، تجویز عدسی‌های اصلاحی، تشخیص مشکلات چشمی شایع و درمان دارویی برخی از بیماری‌های مشخص چشم. اگر مشکل چشمی شما پیچیده است و یا به جراحی نیاز دارد، اوپتومتریست شما را به چشم پزشک ارجاع می‌دهد.
- عینک ساز. افراد عینک ساز، عدسی عینک تجویز شده توسط پزشکان و افراد بینایی سنج را می‌سازند و کار سرهم‌بندی، اندازه‌گیری شماره عدسی و فروش عینک را بر عهده دارند. برخی از عینک سازان، لنزهای تماسی هم می‌فروشند اما نمی‌توانند اقدامی در جهت بررسی سلامت چشم انجام دهند.
نکته: اگر از لنزهای تماسی یا عینک استفاده می‌کنید، هنگام مراجعه به هر یک از افراد ذکر شده در بالا آن‌ها را به همراه داشته باشید، زیرا بر این اساس بهترین راه حل درمانی را به شما ارائه می‌دهند.
احتیاط لازم پیش از مراجعه
ممکن است به خاطر بخشی از روند معاینه چشم، مردمک چشم شما برای مدتی گشاد شود و دچار تاری دید شوید، به همین سبب بهتر است عینک آفتابی با خود به همراه داشته باشید تا پس از معاینه کامل و بازگشت به خانه، نور خورشید یا هر نور شدید دیگری شما را آزار ندهد و دید شما را تار نکند. همچنین بهتر است کسی همراه شما باشد تا پس از معاینه شما را به منزل برگرداند.
نکات مهم پیش از معاینه
اگر پزشک را برای اولین بار ملاقات می‌کنید و یا اولین بار است که برای معاینه چشم مراجعه می‌کنید، احتمالاً سؤالاتی درباره سابقه مشکلات بینایی از شما پرسیده خواهد شد. قسمتی از معاینه، مثل سؤال درباره تاریخچه مصرف داروها و یا آزمایشات اولیه چشم ممکن است توسط بهیار یا تکنیسین انجام شود.
پاسخ شما به این سؤالات به پزشک کمک می‌کند تا خطر بیماری چشمی و مشکلات بینایی شما را مشخص کند. لذا سعی کنید اطلاعات دقیقی از قبل مانند پاسخ سؤالات زیر را در ذهن داشته باشید:
- در حال حاضر چه مشکل چشمی دارید؟
- آیا تا به حال سابقه مشکلات چشمی داشته‌اید؟
- آیا در حال حاضر از عینک یا لنز تماسی استفاده می‌کنید؟ اگر استفاده می‌کنید، آیا از آن راضی هستید و احساس راحتی می‌کنید؟
- در طی چند سال اخیر، به طور کلی دچار چه بیماری‌هایی شده‌اید؟
- آیا شما هنگام تولد، زودرس به دنیا آمده‌اید؟
- آیا داروی خاصی مصرف می‌کنید؟
- آیا به دارو، غذا یا مواد خاص دیگر حساسیت دارید؟
- آیا تا به حال جراحی روی چشم شما انجام شده است؟
- آیا کسی از اعضای خانواده شما بیماری چشمی مثل دژنراسیون ماکولا، آب سیاه (گلوکوم) یا جدایی شبکیه داشته است؟
- آیا شما یا یکی از اعضای خانواده شما دیابت، فشار خون، مشکلات قلبی یا هر نوع بیماری دیگری که کل بدن را درگیر کند، دارد؟
نکات مهم در حین معاینه
معاینه چشم معمولاً شامل مراحل زیر است:
- از شما درباره سابقه بیماری و هر نوع مشکل بینایی که در گذشته تجربه کرده‌اید سؤال میشود.
- پزشک با معاینه حدت بینایی شما بررسی می‌کند که آیا نیازی به عینک و لنز تماسی برای بهبود بینایی لازم است یا خیر.
- از قطره بی‌حس کننده برای اندازه‌گیری فشار چشم برای شما استفاده میشود. از طرف دیگر، پزشک برای آن که بتواند راحت‌تر داخل چشم را معاینه کند، می‌تواند از قطره گشاد کننده مردمک استفاده کند.
- بعد از این که صبر کردید تا قطره گشاد کننده مردمک اثر بگذارد، پزشک شروع به بررسی سلامت چشم شما می‌کند. او این کار را با انداختن نورهای مختلف به چشم انجام می‌دهد و از این طریق قسمت قدامی چشم و بخش داخلی هر چشم را ارزیابی می‌کند.
در ادامه تست‌های مختلف دیگری برای معاینه چشم انجام میشود. این تست‌ها برای بررسی حدت بینایی و ارزیابی ظاهر و عملکرد همه بخش‌های چشم طراحی شده است.
نکات مهم پس از معاینه
پس از اتمام معاینه چشم، با پزشک خود درباره نتایج به دست آمده از این تست‌ها، از جمله ارزیابی بینایی و خطر بیماری چشمی و اقدامات پیشگیرانه برای مراقبت بهتر از چشم، گفتگو کنید.
انواع آزمایش چشم
تست عضلات چشم
در این آزمایش، عملکرد عضلات کنترل کننده حرکات چشم مورد بررسی قرار می‌گیرد. شما باید با چشمان خود، حرکت یک شییء متحرک مثل خودکار یا چراغ قوهای که پزشک در دست دارد دنبال کنید. در این حالت پزشک با مشاهد چشم شما، به معاینه حرکات چشم می‌پردازد و به دنبال هر نوع ضعف عضله، ضعف کنترل عضله یا ضعف هماهنگی بین عضلات چشم می‌گردد.
تست حدت بینایی
این تست مشخص می‌کند شما تا چه حد به وضوح تصاویر را می‌بینید. پزشک در این آزمایش از شما می‌خواهد حروف مختلف الفبای چاپ شده روی صفحه یا مانیتور را که به آن چارت اسنلن یا ای چارت گفته میشود، با فاصله مشخصی از صفحه تشخیص دهید و بخوانید. در ای چارت هر چه به پایین صفحه پیش می‌رویم، حروف خط به خط کوچک‌تر می‌شوند (به تصاویر زیر دقت کنید). برای این آزمایش، هر چشم باید به صورت جداگانه تست شود. ممکن است دید نزدیک شما هم با استفاده از کارتی که حروفی شبیه به چارت اسنلن دارد، مورد بررسی قرار گیرد. در این حالت کارت در فاصله استاندارد برای مطالعه در مقابل شما قرار داده میشود و پزشک از شما می‌خواهد حروف آن را در فاصله تعیین شده بخوانید.
انکسار سنجی چشم
به طور طبیعی پرتو نور با عبور از قرنیه و عدسی، می‌شکند و همگرا میشود. در صورتی که پرتو‌های نور به درستی شکسته نشوند و در پشت چشم روی یک نقطه متمرکز نشوند و تاری دید رخ دهد، نشان دهنده این است که شما دچار عیوب انکساری چشم شده‌اید. داشتن عیوب انکساری چشم ممکن است به این معنا باشد که شما نیازمند نوعی اصلاح چشم از طریق عینک، لنز تماسی یا جراحی چشم هستید تا بتوانید تا حد امکان دید واضح‌تری از قبل پیدا کنید.
انکسار سنجی چشم به پزشک در تجویز عینک مناسب که واضح‌ترین و راحت‌ترین دید ممکن را به شما بدهد، کمک می‌کند. همچنین ممکن است انجام این آزمایش مشخص کند که شما نیازی به عینک یا لنز برای اصلاح دید ندارید.
برای تعیین شماره چشم و تجویز عینک یا لنز مناسب، چشم پزشک از یک دستگاه رفرکتور کامپیوتری استفاده می‌کند. علاوه بر این دستگاه، می‌توان با روش رتینوسکوپی هم شماره چشم را تعیین کرد. در این روش، پزشک نور را به داخل چشم شما می‌تاباند و عیوب انکساری چشم را با بررسی حرکت نور بازتاب یافته از شبکیه به سمت مردمک تعیین می‌کند.
پزشک معمولاً برای تشخیص دقیق بهترین شماره عینک برای شما، از شما می‌خواهد پشت دستگاه خاصی که شبیه ماسک است و به آن فروپتر گفته میشود، بنشینید. مطابق شکل زیر دستگاه فروپتر متشکل از عدسی‌های مختلف چرخان است. در این حالت پزشک با چرخاندن دستگاه و تغییر شماره عدسی‌ها از شما می‌خواهد که بگویید با کدام عدسی واضح‌ترین دید را دارید.
آزمون میدان بینایی (پریمتری)
میدان بینایی هر فرد، محدوده‌ای از فضای اطراف می‌باشد که بدون حرکت دادن چشم و با نگاه ثابت در یک جهت، قابل رؤیت است. با بررسی میدان بینایی می‌توان فهمید که آیا فرد مشکلی در دیدن اجسام در محدوده‌ای از کل میدان بینایی دارد یا خیر. انواع مختلف آزمون میدان بینایی یا پریمتری چشم شامل موارد زیر است:
- تست میدان دید تقابل (Confrontation test): پزشک روبروی شما می‌نشنید و از شما می‌خواهد یک چشم خود را بپوشانید و تنها به روبرو نگاه کنید. سپس پزشک دست خود را از یک طرف حرکت می‌دهد و از شما می‌خواهد هر بار که دست او را می‌بینید، به او اعلام کنید.
- آزمون دستی، شامل صفحه مماسی و تست گولدمن: در این آزمایش شما در فاصله کوتاهی از یک صفحه می‌نشینید و به یک نقطه در مرکز این صفحه خیره می‌شوید. هر زمان که حرکت و ورود جسم را به دید محیطی خود مشاهده کردید و هر زمان جسم از میدان بینایی شما خارج شد، به پزشک اطلاع دهید.
- پریمتری خودکار: در این حالت، در حالی که به یک صفحه چشمک‌زن نگاه می‌کنید، هر بار که یک نقطه نورانی مشاهده کردید باید دکمه را فشار دهید.
پزشک با استفاده از نحوه پاسخ شما به یک یا بیش از یکی از این آزمایش‌ها، سلامت کامل میدان بینایی شما را بررسی می‌کند. اگر شما نتوانید بخش‌های مشخصی را در میدان بینایی خود ببینید، توجه به الگوی از بین رفتن میدان دید به پزشک کمک می‌کند تا مشکل شما را تشخیص دهد.
آزمون کور رنگی
ممکن است شما کور رنگی داشته باشید و حتی از این مسئله آگاه نباشید. در صورتی که مشکلی در تشخیص رنگ‌های خاصی دارید، پزشک چشم شما را از نظر کور رنگی معاینه می‌کند. برای این منظور، پزشک از تصاویری که در آن نقاط رنگی با الگوی خاصی کنار هم قرار گرفته‌اند (مانند تصویر زیر) استفاده می‌کند.
اگر شما هیچ نقصی در تشخیص رنگ‌ها نداشته باشید، شما قادر هستید اعداد و شکل‌های خاصی را از الگوی نقاط رنگی پیدا کنید. اما در صورتی که کور رنگی داشته باشید، پیدا کردن الگوی قرارگیری نقاط در کنار هم برای شما مشکل خواهد بود و نمی‌توانید اعداد یا اشکال مختلف را در این صفحات به درستی پیدا کنید. برای تشخیص کور رنگی از تست‌های دیگری هم می‌توان استفاده کرد.
تست اسلیت لمپ (Slit-lamp examination)
اسلیت لمپ یک نوع میکروسکوپ است که بخش قدامی چشم را از طریق تابش شدید نور، روشن و بزرگنمایی می‌کند. معاینه چشم با دستگاه اسلیت لمپ به مشاهده پلک‌ها، مژه‌ها، قرنیه، عنبیه، عدسی و مایع زلالیه‌ی بین قرنیه و عنبیه کمک می‌کند.
ممکن است پزشک از یک ماده حاجب (در اغلب موارد از فلوئورسنت) برای رنگ کردن مسیر اشکی روی چشم، استفاده کند. این کار کمک می‌کند هر نوع آسیب سلولی در بخش قدامی چشم از پشت دستگاه آشکار شود. لازم به ذکر است که اشک چشم، این ماده رنگی را به سرعت از سطح چشم می‌شوید.
معاینه شبکیه
معاینه شبکیه که گاهی به آن افتالموسکوپی یا فوندوسکوپی هم گفته میشود، به منظور بررسی بخش پشتی چشم (شامل شبکیه، دیسک بینایی و لایه‌ای از عروق خونی تغذیه کننده شبکیه به نام کوروئید) صورت می‌گیرد. معمولاً پیش از آن که پزشک ساختارهای خلفی چشم را ببیند، باید مردمک چشم را با قطره‌های مخصوص، گشاد کند. قطره‌های گشاد کننده مردمک باعث می‌شوند هنگامی که پزشک نور را به داخل چشم می‌اندازد، سوراخ مردمک تنگ نشود.
بعد از انداختن قطره در چشم و صبر کردن تا زمانی که قطره اثر کند، پزشک یک یا هر دو روش زیر را برای معاینه ته چشم استفاده می‌کند:
- افتالموسکوپی مستقیم: چشم پزشک با استفاده از دستگاه افتالموسکوپ، پرتو نور را به مردمک می‌تاباند تا بتواند پشت چشم را معاینه کند. گاهی اتساع مردمک چشم با قطره، برای انجام این تست لازم نیست.
- افتالموسکوپی غیر مستقیم: در این روش، شما می‌توانید در حالت دراز کشیده، تکیه داده به صندلی یا ایستاده باشید. در این حالت پزشک با کمک یک عدسی متراکم و یک چراغ روشن روی پیشانی چشم را معاینه می‌کند. این آزمایش به پزشک اجازه می‌دهد ساختار شبکیه و دیگر ساختارهای انتهای چشم را با جزئیات خوبی و به صورت سه بعدی، مشاهده کند.
آزمایش گلوکوم
تونومتری چشم آزمایشی است که به وسیله آن می‌توان فشار مایع داخل چشم را اندازه‌گیری کرد (Intraocular pressure). اندازه گیری فشار چشم برای تشخیص بیماری گلوکوم لازم است. گلوکوم یا آب سیاه بیماری است که در آن عصب بینایی تخریب میشود.
روش‌های مختلفی برای اندازه گیری فشار چشم وجود دارد، از جمله:
- تونومتری اپلانیشن (Applanation): این روش مقدار نیروی لازم برای مسطح کردن سطح قرنیه را اندازه گیری می‌کند. در این حالت یک قطره حاوی یک ماده حاجب فلورسنت (شبیه همان قطره‌ای که در آزمون اسلیت لمپ به کار می‌رود) و نیز یک قطره حاوی مواد بی‌حس کننده استفاده میشود. با قرار گیری بیمار پشت دستگاه اسلیت لمپ، پزشک تونومتر را روی قرنیه قرار می‌دهد و حرکت می‌دهد تا بتواند فشار چشم را اندازه گیری کند. توجه داشته باشید که به دلیل بی‌حس بودن چشم، این آزمایش دردناک نیست.
- تونومتری غیرتماسی (Noncontact): در این روش، با استفاده از یک پاف هوا، فشار چشم تخمین زده میشود. در این حالت هیچ وسیله‌ای با چشم تماس مستقیم ندارد، به همین دلیل نیازی به استفاده از مواد بی‌حس کننده نیست. در تونومتری غیرتماسی تنها یک جریان هوا را روی چشم احساس می‌کنید که ممکن است یک لحظه شما را از جا بپراند.
اگر فشار چشم شما بیشتر از مقدار معمول باشد یا در معاینه شبکیه، عصب بینایی ظاهر غیرطبیعی پیدا کرده باشد، پزشک از پاکی متر (Pachometer) استفاده می‌کند. این وسیله با استفاده از امواج صوتی، ضخامت قرنیه را اندازه گیری می‌کند. این روش متداول‌ترین روش اندازه گیری ضخامت قرنیه است. در این حالت پس از انداختن قطره بی‌حسی درون چشم، پزشک یک پروب کوچک را چند ثانیه در تماس مستقیم با سطح قدامی چشم قرار می‌دهد. اندازه گیری در حد چند ثانیه طول می‌کشد.
به طور کلی با توجه به سن، سابقه بیماری و خطر پیشرفت بیماری چشم در یک فرد، ممکن است نیاز باشد آزمایش‌های اختصاصی‌تری در این باره انجام شود.
نتایج معاینه چشم
به طور کلی پس از معاینه چشم یک فرد سالم، نتایج زیر حاصل میشود:
- بینایی ۲۰/۲۰
- دید محیطی طبیعی
- توانایی تمایز بین رنگ‌های متفاوت
- طبیعی بودن ساختارهای داخل چشم
- نداشتن هرگونه بیماری چشمی از جمله آب مروارید، آب سیاه یا مشکلات شبکیه مثل دژنراسیون ماکولا
ممکن است چشم پزشک برای شما عدسی اصلاحی تجویز کند. در صورتی که نتایج معاینه چشم، غیرطبیعی باشد، پزشک درباره آزمایش‌های لازم دیگر برای تشخیص مشکل یا نحوه درمان بیماری زمینه‌ای با شما گفتگو می‌کند.
