سل (توبرکلوزیس) نوعی عفونت جدی است که معمولاً تنها ریه‌ها را درگیر می‌کند، به همین دلیل اغلب سل ریوی نامیده می‌شود. با این حال، گاهی باکتری‌ها وارد خون و در سراسر بدن پخش شده و در یک یا چند ارگان رشد می‌کنند. به این حالت از توبرکلوزیس، سل ارزنی یا سل میلیاری گفته می‌شود.
سل ارزنی در سال ۱۷۰۰ و توسط جان جیکوب منگت به عنوان بیماری مستقل نامیده شد. جان منگت بر اساس یافته‌های کالبد شکافی پس از مرگ یک بیمار این بیماری را کشف کرد. در بدن بیمار صدها نقطه بسیار کوچک به طول ۲ میلی‌متر چسبیده به بافت‌های مختلف وجود داشت. از آن جایی که وزن یک ارزن تقریباً به همان میزان است، این بیماری به سل ارزنی معروف شد. سل میلیاری یک بیماری بسیار جدی و تهدید کننده حیات است.
سل ارزنی به ندرت در فردی با سیستم ایمنی طبیعی بروز می‌یابد و در افراد با اختلال سیستم ایمنی شیوع بیشتری دارد.
سل منتشر معمولاً ریه‌ها، مغز استخوان و کبد را درگیر می‌کند، اما ممکن است به دیواره قلب، نخاع، مغز و سایر قسمت‌های بدن نیز گسترش یابد. طبق مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها، در ۲۵% از افراد سطح مغز نیز درگیر آلوده است. تشخیص سل ارزنی اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا طول مدت درمان آن طولانی‌تر است.
علائم و نشانه‌های سل ارزنی
علائم سل ارزنی بسیار عمومی است از جمله:
- تب که چندین هفته ادامه داشته و شب‌ها تشدید می‌یابد
- لرز
- سرفه خشک که گاهی ممکن است خونی باشد
- خستگی
- ضعف
- تنگی نفس که با گذشت زمان تشدید می‌شود
- اشتهای ضعیف
- کاهش وزن
- تعریق شبانه
- احساس ناخوشی
در صورتی که در کنار ریه‌ها سایر ارگان‌ها نیز آلوده شده باشند، ممکن است ارگان‌ها به درستی کار نکنند. این کار می‌تواند موجب بروز علائم دیگری شود مانند سطح پایین گلبول‌های قرمز در صورت درگیری مغز استخوان یا راش در صورت درگیری پوست.
علت سل ارزنی
سل در اثر باکتری به نام مایكوباكتریوم ایجاد می‌شود. این بیماری مسری بوده و هنگامی منتقل می‌شود که فرد عفونت فعال داشته و با سرفه یا عطسه باکتری را در هوای آزاد پخش کند و سپس شخص دیگری باکتری‌ها را با تنفس وارد ریه‌های خود کند. این باکتری می‌تواند تا ساعت‌ها در هوا باقی بماند.
اگر باکتری وارد بدن شده باشد اما سیستم ایمنی بدن به حدی قوی باشد که بتواند با آن مقابله کند، سل نهفته نامیده می‌شود. در سل نهفته، فرد علائمی نداشته و مسری نیست. اگر کارکرد سیستم ایمنی بدن مختل باشد، سل نهفته می‌تواند به سل فعال تبدیل شود. در این حالت بیمار علامت دار بوده و مسری خواهد بود.
عوامل خطر سل ارزنی
تا سال ۱۹۸۰، سل ارزنی به طور عمده در نوزادان و کودکان دیده می‌شد اما اکنون بیشتر در بزرگسالان مشاهده می‌شود. علت آن به شیوع هر چه بیشتر ضعف ایمنی بازمی‌گردد.
هر چیزی که سیستم ایمنی بدن را تضعیف کند، خطر ابتلا به هر شکلی از سل افزایش می‌دهد. سل ارزنی معمولاً تنها در شرایطی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی بدن ضعیف شده باشد. از جمله این شرایط عبارتند از:
- HIV و ایدز
- اعتیاد به الکل
- سوء تغذیه
- بیماری مزمن کلیوی
- دیابت
- سرطان ریه، گردن یا سر
- بارداری یا زایمان اخیر
- دیالیز طولانی مدت
افرادی که از داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی استفاده می‌کنند نیز در معرض خطر سل ارزنی هستند. شایع‌ترین این داروها، استفاده طولانی مدت از کورتیکواستروئید است اما داروهایی که پس از پیوند عضو یا برای درمان بیماری‌های ایمنی و سرطان استفاده می‌شوند نیز می‌توانند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کنند و بیمار را در معرض خطر سل ارزنی قرار دهند.
تشخیص سل ارزنی
علائم سل ارزنی همانند مشابه بسیاری از بیماری‌هاست و هنگام بررسی خون، دیگر مایعات یا نمونه‌های بافتی در زیر میکروسکوپ به سختی می‌توان باکتری را کشف کرد. این کار تشخیص و افتراق سایر علل با علائم مشابه را سخت‌تر می‌کند. برای تشخیص ممکن است پزشک چندین آزمایش مختلف را درخواست کند.
از آزمایش پوستی توبرکولین به نام تست PPD برای بررسی مواجهه یا عدم مواجهه با باکتری عامل سل استفاده می‌شود. این تست نمی‌تواند مشخص کند که آیا فرد عفونت فعال دارد یا خیر. در صورت سرکوب ایمنی بدن، ممکن است نتیجه این تست منفی باشد.
اگر آزمایش PPD مثبت باشد یا علائم بیمار مطرح کننده سل باشد، پزشک رادیوگرافی از قفسه سینه درخواست می‌کند. برخلاف سل ریوی که می‌تواند تصویری مشابه سایر عفونت‌ها داشته باشد، الگوی سل ارزنی در تصویر قفسه سینه کاملاً مشخص و اختصاصی است. مشاهده این الگو تشخیص را آسان‌تر می‌کند، اما گاهی تنها زمانی دیده می‌شود که فرد به مدت طولانی دچار عفونت و علائم بیماری شده باشد.
سایر آزمایشاتی که ممکن است پزشک برای تایید تشخیص بیماری سل ارزنی درخواست کند:
- سی تی اسکن برای تهیه تصاویری بهتر از ریه‌ها
- نمونه خلط برای بررسی میکروسکوپیک باکتری
- آزمایش خون که می‌تواند مواجهه با باکتری را نشان دهد
- برونکوسکوپی. در برونکوسکوپی یک دوربین نازک و روشن از طریق دهان یا بینی وارد ریه‌های فرد شده و پزشک به دنبال ضایعات غیرطبیعی خواهد بود سپس نمونه‌های تهیه شده نیز در زیر میکروسکوپ بررسی خواهند شد.
از آن جایی که سل منتشر در کنار ریه‌ها سایر ارگان‌های بدن را نیز آلوده می‌کند، ممکن است پزشک بسته به ارگان درگیر آزمایشات دیگری را نیز درخواست کند:
- سی تی اسکن از سایر قسمت‌های بدن، به ویژه شکم
- MRI برای تشخیص عفونت مغزی یا نخاعی
- اکوکاردیوگرافی برای شناسایی عفونت پریکارد
- نمونه ادرار
- نمونه برداری از مغز استخوان. یک سوزن وارد استخوان شده و نمونه تهیه شده برای بررسی وجود باکتری در زیر میکروسکوپ مشاهده می‌شود
- بیوپسی. یک قطعه کوچک از بافتی که احتمال آلودگی آن وجود دارد گرفته شده و در زیر میکروسکوپ ارزیابی می‌شود
- پونکسیون نخاع در صورتی که پزشک احتمال آلودگی مایعات اطراف نخاع و مغز را می‌دهد
- توراکوسنتز برای بررسی وجود باکتری در داخل مایع اطراف ریه‌ها
درمان سل ارزنی
درمان سل ارزنی مشابه سل معمول است و عبارت است از:
درمان آنتی‌بیوتیکی
بیمار به مدت ۶-۹ ماه با چندین آنتی‌بیوتیک مختلف درمان خواهد شد. در صورت کشت باکتری (که به زمان زیادی نیاز دارد)، در آزمایشگاه حساسیت به آنتی‌بیوتیک‌های معمول بررسی می‌شود. به ندرت ممکن است یک یا چند آنتی‌بیوتیک موثر نباشند، که مقاومت دارویی نامیده می‌شود. در این حالت، آنتی‌بیوتیک‌های حساس تجویز خواهند شد.
اگر بافت پوشاننده مغز آلوده باشد، بیمار به ۹-۱۲ ماه درمان نیاز خواهد داشت.
آنتی بیوتیک‌های معمول عبارتند از:
- ایزونیازید
- اتامبوتول
- پیرازینامید
- ریفامپین
استروئیدها
اگر غشای پوشاننده مغز یا قلب آلوده باشد، ممکن است استروئید تجویز شود.
درمان جراحی
به ندرت ممکن است بیمار دچار عوارضی مانند آبسه شود که برای درمان جراحی نیاز دارد.
پیش‌آگهی سل ارزنی
سل میلیاری یک عفونت نادر اما مسری و تهدید کننده حیات است. درمان به بیش از یک ماه مصرف آنتی‌بیوتیک‌های متعدد نیاز دارد. تشخیص به موقع این عفونت و درمان آنتی‌بیوتیکی مناسب و در زمان کافی اهمیت زیادی دارد. این کار موجب دستیابی به نتایج بهتر شده و امکان انتشار آن را به افراد دیگر را کاهش می‌دهد. اگر شما علائم سل را داشته یا اخیراً در معرض بیماری قرار گرفته‌اید، باید در اسرع وقت با پزشک خود تماس بگیرید.
